په شعر کي وزن هغه مهم توک دى چي د وزن له ستون پرته شعر اصلاً امکان نه لري او هره وينا چي له وزنه خلاصه وي هغه وينا بيا شعر نه بلکي نثر دى. ستاسو سره ښايي پوښتنه پيدا سي، چي نو بيا منثور شعر څه ته وايي؟، هغه هم شعر دى، ځکه په هغه کي هم يو ټونيک وزن پروت دى، چي له هغه وزنه پرته موږ هغې ټوټې ته بيا منثور شعر نه سو ويلاى.
وزن په شعر کي هغي لازمي هم اهنګي ته وايي چي شعر ته موسقيت وربخښي. تاسو به موسيقي اورېدلې وي او په دې به هم ښايي خبر ياست چي هره سندره چي د موسيقۍ په سور او تال کي ويل سوې، حتماً خپل کمپوز لري او له کمپوزه پرته د يوې سندري ويل هيڅ امکان نه لري. نو همدغه وزن چي په شعر کي موجود دى، د همدغه شعر کمپوز دى، چي د هغه په نستون کي د شعر سور او تال له منځ ځي او شعر ګډوډو خبرو يا ساده نثر ته پاته کيږي.
وزن هغه نظم او تناسب ته وايي، چي د ويونکو کلمو ترمنځ پروت وي يا په بله اصطلاح په منظمه او مناسبه توګه د کلمو اوډنګ ته وزن وايي، مثلاً:
١:د ژوند خواږه ، د درد عذاب غواړمه[1]
٢:د درد عذاب غواړمه،د ژوند خواږه
اوس که چيري ستاسو څخه پوښتنه و سي چي په پورتنيو دوو مسرو کي کومه يوه ئې پر وزن برابره ده نو معلومداره خبره ده چي ټول به واياست چي لومړۍ،لومړۍ مسره. د ارواښاد صاحب شاه صابر په کلياتو کي راغلې او دوهمه عيني مسره موږ د لا ښه پوهېدا په خاطر ګډوډه کړې ده. اوس که و ګورو پورتنۍ دواړي مسرې د وزن او مانا له مخي سره برابري دي، مګر هغه هماهنګي چي شعري کيفيت په وجود راوړي نسته پکښې، نو له دې ځايه ويلاى سو چي وزن يوازي د هجاو تلل نه بلکي د کلمو اوډنګ هم دى.
وزن د شعري تيوريو او پورتينو څېړنو په نظر کي نيولو سره پر دوو برخو وېشلاى سو، چي په لاندي توګه ئې وړاندي کوو:
الف:څپيز، هجايي يا سيلابيک وزن:
د دغه ډول وزن د پېژندني لپاره تر ټولو لومړى بايد موږ څپه يا هجا وپېژنو. هجا يا څپه (د آوازونو هغه مجموعې ته وايي چي په يوه پلا تر خولې ووزي او کم بندښت پکښي را نه سي.)
دا ډول وزن ته شمېريز يا عددي وزن هم وايي، ځکه په دې ډول وزن کي وزن د څپو د شمېر پر اساس ترسره کيږي، يعني د هري مسرې ټولي څپې شمېرل کيږي او ترمنځ ئې توازن کتل کيږي.
د يادوني وړ بولم، چي موږ په کلاسيکه او اوسنۍ شاعري کي ډېري داسي بولګي لرو، چي يوه مسره تر نورو مسرو يوه يا دوې مسرې کمه وي، مګر په شعر کي کومه نيمګړتيا منځ ته نه راځي، لکه د رحمن بابا دا نظم:
ښه ده ښه ده دا دنـ يا
١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ٧
چي تو ښه ده د عقـ با
١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ٧
په دنـ يا کي بـ دي نسـ ته
١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ٧ ٨
که بــ دي نه وي له تا
١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ٧
په پورته بيتونو کي موږ وينو چي د دوو بيتونو تر منځ لازمي عددي وزن (هماهنګي) نسته او د يوې څپې تفاوت سته، مګر کوم مشکل ئې نه دى جوړ کړى، د لا ښه زبات له پاره:
لک مي دي په زړه کړل د هجـ ران غـ شي تېـ ره
١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ٧ ٨ ٩ ١٠ ١١ ١٢ ١٣
تلـ لى دى بې وا که زما زړه ئې و زېــ ره
١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ٧ ٨ ٩ ١٠ ١١ ١٢
دا د دلـ بر مخ دى چي له شا نه نيم ليـ دى شي
١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ٧ ٨ ٩ ١٠ ١١ ١٢ ١٣ ١٤
يا زېړو ټى لمر دى چي ښکا ريــ ږي نيم له غره
١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ٧ ٨ ٩ ١٠ ١١ ١٢ ([2])
اوس په پورته دوو بيتونو کي تاسو و ليدل چي د هجاو ترمنځ د يوې يا دوو هجاوو تفاوت پروت دى، په پښتو ټوله شاعري کي له پيله تر دې دمه دا توپير موجود دى، مګر کومه ستونزه نه رامنځ ته کوي، ورته مثلاونه په اوسنۍ پښتو شاعري کي هم خورا زيات دي او دا کومه ستونزه نه ده، بلکي يو روا او جايز انحراف دى.
يو شى چي په دې ډول وزن کي زيات د پاملرني وړ دى، هغه دا دى چي په پښتو ژبه کي د څپې اساس واول دى، پرته له واوله هيڅکله څپه منځ ته نه سي راتللاى او همدا عددي وزن په پښتو کي د منني وړ دى، ځکه په اصل کي نور ډولونه وزنونه هم سته چي د عددي وزن څانګي ئې بللاى سو، مګر د بحث د اوږدېدو د مخنيوي په خاطر او د نه مهم والي له امله ورڅخه تېرېږم.
په پښتو شاعري کي د وزن مسئله تر ډېره ځايه د شعر په فورم پوري تړلې ده، يعني موږ په لنډيو کي وينو چي لومړى مسره ئې حتماً نهه څپې ده او دوهمه حتماً ديرلس، مګر ډېر داسي شعرونه سته چي د بيتونو ټولي لومړى مسرې ئې پر يوه وزن وي او دوهمي پر بل، مګر په مجموعه کي د ټولو بيتونو وزن يو شان وي.
د يوه شعر د شمېريز وزن د لا ښه ترا پوهېدا او وېش لپاره يو بل مثال د ورستي مثال په توګه وړاندي کوم:
ويـ نــ مه ړانــ ده اکــ ثر
١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ٧
دلـ ته پښـ تا نه اکـ ثر
١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ٧
نه ځي سم پر لار بانـ دي
١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ٧
دي کا ږه وا ږه اکــ ثر
١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ٧
کور کې بــ لا لنــ ګه ده
١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ٧
مري ځـ ني درا نه اکـ ثر[3]
١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ٧
ب:ټونيک،ريتميک يا سور او تالي وزن:
د وزن د تعريف سمدستي وروسته موږ پر دې بحث کړى وو، چي وزن يوازي د هجا شمېرلو ته نه وايي، بلکي د کلمو اوډنګ او منظم والي ته هم وايي، دغه دوهم ډول وزن چي معنوي ارزښت لري او د شعر نحوه ئې هم بللاى سو له همدغه ډول نظم څخه بحث کوي.
په دغه ډول وزن کي له دې څخه بحث کيږي چي د شعر موضوع هغه تار دى چي د تسبو (تسبيح) دانې يعني کلمې په هغه پېودل کيږي او تسبې(تسبيح) نه دانه وانه کيږي او يو ښکلى منظم لاړ ورڅخه جوړيږي، يعني الفاظ داسي اوډي لکه په يو تار کي چي څوک ملغلري و پيودي. په اصل کي دا ډول وزن تر شمېريز وزن ځکه ډېر مهم دى چي لازمه هماهنګي يوازي همدا وزن را منځ ته کولاى سي او بس د دغي خبري د زبات لپاره و ګورئ:
١: ژوند په محبت کي ربه و شمېره
هر څه په جنت کي ربه و شمېره[4]
٢: ربه ژوند په محبت کي و شمېره
ربه هرڅه په جنت کي و شمېره
په لومړي او دوه شمېره بيتونو کي تاسو وينئ، چي موږ د يوې کلمې ځاى بدل کړ، مګر د شعر هغه لازمه هماهنګي چي پکښي پرته وه له منځ ولاړه نو دغه ډول وزن د شعر ټول کيفيت په ځان کي رانغاړي او شعر ته رنګيني ور په برخه کوي. دغه ډول وزن ته ټونيک وزن وايي او دا ډول وزن په خاصه توګه په ازاد، منثور او موزون شعر کي ډېر مهم دى.