د ډېرو خلکو له خولې مې اورېدلي، چې فارسي شېرينه ژبه ده، اردو خوندوره او خوږه ژبه ده.

خوشال بابا وايي:

پارسي شعر مې هم زده، سليقه لرم د دواړو

پښتو شعر مې خوښ شو، هر څوک خپل ګڼي ښاغلي

د خدمت لپاره د خپلې مورنۍ ژبې غوراوى، معقول کار دى، خو د خپلې يا بلې ژبې د خوږلنۍ خبره شاعرانه او احساساتي ده او علمي استدلال يې نه شو بللى.

ژبې ټؤلې د خداى پيدا ده، ښې او ناښې پکې نشته، دا چې موږ ته ښې او ناښې ښکاري، دا زموږ د احساساتو کمال دى. له يوې ژبې سره مو عاطفي تړاو وي، په چاپېريال کې يې اوسېدلي يو، له کولتوره مو يې عملى کار اخيستى وى؛ نو ښکنځل يې هم راباندې خواږه لګي. وچ يې راباندې پاسته لګي او ډېره ابتدايي خبره به وي، خو موږ به يې په اورېدو له سروره ناڅو.

دا خوږوالى او خوند چې موږ احساسوو، دا په ژبه نه، ادب کې وي. اوس به تاسې وايئ، چې ژبه او ادب چا بېل کړل؛ خو بېلول يې ضرور دي، بلکې دوه بېل شيان دي. دا سمه ده چې ادب له ژبې جوړ دى، علت يې ژبه ده او بې ژبې ادب نشته، خو د دې مطلب دا نه دى، چې ګنې ادب د خپل تشخص خاوند نه دى. ورېځ د باران علت دى؛ خو باران د خپل ماهيت له مخې بېل موجود دى. د دې ټؤلو کايناتو وجود همداسې پر علت ومعلول ولاړ دى، يو شى د بل شي علت او بل د بل شي؛ نو که د ادب لپاره ژبه علت شوه، د دې مانا دا نه شوه، چې ګنې ادب د خپلواک وجود څښتن نه شو. مثلا: نقاشي له رنګونو جوړه ده، خو چې نقاشي شوه، بيا ورته څوک رنګونه نه وايي.

د ادب په ايجاد کې يواځې ژبه لاس نه لري، بلکې کولتور، مذهب، اقتصاد، سياست، تاريخ او په تېره د پنځګر/اديب خپل شخصي تمايل هم پکې وي؛ نو اوس به ادب ته سړى څه څه وايي؟ ادب د دې ټولو شيانو معلول او ټؤلګه ده، خو بيا هم د خپلواک وجود څښتن دى او د بېل موجود چلند ورسره پکار دى.

اوس چې ادب له ژبې راوووت؛ نو دا خبره پخپله ثابته شوه، چې ادب د نړيوال ماهيت څښتن دى. مثلا: تشبيه، تصوير، تشخيص او…د ادب ماهيتونه او اصول دي؛ نو دا که د هرې ژبې په کلام کې وي، دا کلام به ادبي وي. دا بيا بېله خبره ده، چې د هرې ټؤلنې خپل کولتوري اۤرونه وي، مثلا: له لمر سره د محبوبې تشبيه کېداى شي، په افريقايي قومونو کې چټي تشبيه وي او د هغوى په ذوق ادب نه وي.

په دې خبره به مو سر خلاص شوى وي، چې له يوې ژبې نه د خوند اخيستو راز په ادب کې پټ وي؛ نو چې اوس د هرې ژبې ادب خوند درکړي، پرېکړه به مو دا وي، چې دا ژبه خوندوره ده، خو پام وي، چې خوند مو د ژبې له ځانګړي ترتيبه(ادبه) اخيستى.

د ادب لپاره ادبي سليقه پکار ده. کوم کسان چې د ادبي سليقې خاوندان نه وي، ادب نه شي پنځولى؛ نو که له يوه چا سره ادبي سليقه وي، هغه په هره ژبه، چې برلاسى وي، ادب ايجادولى شي. مطلب ادب د ژبې پرځاى د پنځګر په ادبي سليقې پورې تړلى. د خوشال بابا (سليقه لرم د دواړؤ) راته همدا ښيي، چې خوشال په دواړؤ ژبو کې شاعري کولى شوه، خو پښتو يې ځکه خپله کړه، چې خپله يې وه. مطلب شاعري يې په ژبې نه، سليقې پورې وتړله.

ژبه د رياضي د فورمولونو غوندې ثابت اصول لري؛ نو د رياضي له فورمولونو نه خو ادبي خوند نه اخيستل کېږي. د ژبې له کومه اړخه سړى خوند واخلي؟ له دې نه چې واه څومره خوندوره غږونه يې دي؛ نو غږونه خو هره ژبه کې وي او تلفظونه يې هم نه خوندور وي، نه بې خونده او بل دا چې غږونه لا په ډېرو ژبو کې يو شان وي. څوک دا ويلى شي؟ چې اردو ځکه خوندوره ده، چې (پاڼې) ته (پتّا) يا (پوزې) ته (ناک) وايي.

نو خوند سړي ته ادب ورکوي.

په کومه ژبه کې چې ادب پرمختللى وي، هغه ژبه ظرفيه او خوندوره وي. د اردو او پارسي ادب ځکه خوندور دى، چې پرمختګ يې کړى، هر کور ته يې ځان رسولى، هر حالت ته يې ژبه ورکړې او خيالونه او فکرونه پکې دي. له شپون صاحبه مې اورېدلي وو، چې، زه د پارسي شعرونه ځکه ليکم، چې په فارسي شاعرۍ کې فکر وي. په اردو کې جوش مليح اۤبادي، ابوالکلام ازاد، قدرت الله شهاب او نورو نوميالو ليکوال او شاعرانو هم له فارسي شاعرۍ نه همداسې پرېمانه استدلالي استفاده کړې.

ادب چې بېل موجود وګڼو؛ نو د هرې ژبې د ادب لوست پکار دى. تا بيا څوک په دې نه شي رانيوى، چې د اردو يا فارسي يا انګليسي ادب لولې، ولې د پښتو نه لولې، ځکه چې ته ادب لولې، که هغه د هرې ژبې ادب وي.

د نورو ژبو د ادب لوست په دې هم ښه دى، چې په خپله ژبه کې د ادب د ايجاد لپاره ترې لوستونکى چل زده کولى شي، چې يوه پياوړې ادبي خبره څرنګه کېږي.