د کورونا ویروس اقتصادي اغیزې په هغه هېوادنو چې اقتصاد يې دې ودې په حال کې دی.

لیکونکی: احمد احدي، د کاردان پوهنتون اقتصاد څانګې د ماسټرۍ دورې محصل

2020/April/22

خلاصه

کورونا ویروس چې تېر ۲۰۱۹ کال د چین له وهان ښار څخه را پیل شویدی تر دې دمه يې په نړیواله کچه ډېر اقتصادي او بشري زیانونه اړولي دي، چې یاد ویروس لا هم دوام لري. دا لیکنه په دریو برخو وېشل شوې ده او موږ پر دې بحث کړی دی چې د افغانستان او هغه هېوادونه چې اقتصاد یې د ودې پرحال کې دی، کرونا ویروس یې پر اقتصاد کوم تاثیرات لرلی شي، اقتصادي ودې کوم فکتورونه یې په ټپه درېدلي دي او د حل لارې چاري یې کومې دي؟

لومړی برخه: هغه فکتورنه چې کولای شي په اقتصادي وده کې خپل رغنده رول ولوبوي. لکه د بهرنی پانګې اچونې جلبول، کورني تولیداتو تقویت کول، مالیات وضع کول، کرنې ته توجه کول، د بهرنیو موسساتو رول، ټکنالوژي په برخه کې نوښتونه، په ملي کچه ښه مدیریت او ځینې نور…

دوهمه برخه:  دې هغو فکتورونو پېژندل چې د اقتصادي ځوړ سبب شوی دي. لکه جګړه، ټیټه سرسایه، نفوس ډېرېدل، طبيعي پېښې ، بېکاري، د زېربناوو نشتوالی، د پانګې جوړونې ستونزې، د پانګې جوړونې کمه کچه، انفلانسیون، فساد، کرنه، ټيټ کیفیت ټکنالوژي، د شتمنۍ غیر مساوي وېش او داسې نور…

 او دریمه برخه کې مو د هغه فکتورونو یادونه کړېده چې وروسته له کرونا ویروس یې افغانستان  باید تر سره کړي، لکه: د پورونه بښل، دوهم ځلي پېرل او له پانګې ګټه اخیستنه، په ټيټ اقتصاد کې ځان ساتل، روغتیا ته پاملرنه، د ورو ودې ښه والی، ګرځبندیز د پالیسۍ جوړولو برخه ګرځول او داسې تر څو په راتلونکي کې دداسې حالاتو لپاره پوره چمتوالی ولری او د اقتصادي ځوړ نه ځان وساتي.

دا چې کرونا څنګې انساني نړۍ ته څه ډول له تصور لوړ پورته زیانونه واړول او د هېوادونو اقتصاد یې له رکود ښکته کېدو سره مخامخ کړو.، په تېرو ۵۰ کالونو کې يبېي بدیل نه وينوه دی. تر دې وړاندې مې د کرونا او اقتصاد په برخه کې ما مخکې په خپله څېړنه کې پره دې باندې بحث کړی وو چې کرونا وایروسوایرس پره چین او د سیمې پر هېوادونو کومې اقتصادي اغېزې درلرودلی شيي او په کومه اندازه يې نړۍ له ته بشري ناورین سره مخ کړه واړوه،. اوس غواړم په دې باندی څېړنه وکړم چې کرونا وایروسوایرس به پرد هغو هېوادونو چې اقتصاد یې دې ودې پره حال کې دی کومې اغېزې ولري او د یاد وایروسوایرس له ختم وروسته بايد څه وکړي. کومې تګلارې باید په مخ یوړل شي.

دا چې اقتصاد د یوه هېواد ځواک، پیاوړتیا، او تسلط را ښييه یی نو اړینه ده  چې په دې پوه شو چې څرنګکه د یوه هېواد اقتصاد لوړېدلای شي او د بحران کړکېچ په حالت کې باید کومې تګلارې په لاس کې ولري نو دلته بحث پرې کوو. 

ځینې اسیایي هیوادهېوادونه نسبت اروپايي هېوادونه ته ټیټ او ناپایدار په پښو نه ولاړ اقتصاد لري، نو د کړکېبحراچن په حالت کې هم دومره ځواکمنيی نه شي ښودلی لکه پیاوړی او پر ځان بسیا هېيوادونه یې چې ښه یي. افغانستان هم یو له هغوه هېيوادونو  دی چې ځوړ اقتصاد لري نو دلته بحث هم پر دې کوو چېي افعانستان، نور آاسیایي هېدوانه او ځینېي افریقایي هېوادونه چې د یادو هېوادونو په څېر ټیټ اقتصاد لري،  نوباید لاندېي  یادو شوو ټکو ته پاملرنه توجه وکړي.

لومړی: هغه بهرنۍي موسسېات او ارګانونه چې بشري مرستې کوي باید په خپلو کارونوه کې نوښت وکړي:

له کومې ورځې چې کرونا وایروسوایرس پیل شوی دی، په افغاستان کې د یاد وایروسوایرس په اړه دومره عامه پوهاوی نه و او لا هم خلک یاد وایروسوایرس جدي نه ګڼي. نو ټولو موسساستو، بشري مرسته کوونکو ارګانونو ته په کار ده چې په یاده برخه کې د نورو مرستو تر څنګ په عامه پوهاوي کې خپل رغنده رول ولوبوي (جکاب جوزیف ۲۳ مارچ ۲۰۲).

د روغتیا نړیوال سازمان هم له هغوه هېوادونو سره چې پیاوړی اقتصاد نه لري دې روغتیایي کېټونو تر څنګ د ي مالي مرستو ژمنې هم کړې يدي، چې له دې جملې نړیوال بانک د افغانستان لپاره د ۱۰۰ میلیونو ډالرو ژمنه کړې ده، نو په کار ده چي نور ارګانونه هم خپلو مرستو ته داوم ورکړي.

دوهم: د ټکنالوژۍ په برخه کې باید نوښتونه وشي

په نړۍ کې اوس درېیم نسل ژوند کوي، که څه هم افغانستان دومره پر مخ تللی هېواد نه دی خو یبیا هم اکثره افغانان ځیرک مبایل لري او کولایي شي انټرنېټيې استفاده ترې وکړي نو د ټکنالوژۍ وزارت ته په کار دي پرچي داسې اپلېکېشنونو باندې کار وکړي چې وکولایي شي لهد خلکو سره د کرونا وایروسوایرس په مخنیوي کې مرسته وکړي.

پيه دې اړه خپلواک پلټونکي او لیکوال جکاب جوزیف پخپله وروستۍ پلټنه کې کویډ ۱۹ وبا ناروغي، روغتیایي کړکېچبحران، که اقتصادي بحران یا هم دواړه؟ ترعنوان لاندې خپره کړه ویلي دي:

 چين دپه فبروري ۲۰۲۰م کال په فبروري کې اپلېیکېشن جوړ کړو او له کاروونکو يې وغوښتل چې خپل ټتلیفون ته له پورته کولو وروسته خپل نوم، او د پېژند پاڼې نمبر ورکړيلیکي، نو دا اپلېیکېشن کولای شي له تاسې سره مرسته وکړي کړي چې آایا تاسې په کرونا ناروغۍ اخته یئي کنه، او که چېرې تاسې په کرونا ناروغۍ ستاسې د اخته کېدلو چانس زیات وي نه یوازې دا چې تاسې ته د قرنطین سپارښتنه کوي، بلکې دا هم کولای شي چي محلي سيمه ييز روغتیایي مرکز ته خبر ورکړيی او یاد اپلېیکېشن کولای شي دریو نورو کارن ته هم کار ورکړي. 

همدا راز په ۲۰۲۰ م کال د اسرايیلو هېواد خپلوې امنیتيې ارګانونو ته امر وکړو، چې د هغو کسانو د مبایلونوه ډېیټا پیدا کړي چي په کرونا نارزوغۍ اخته دي. علت لامل یې دا وه چې هغوی ته د ځان قرزنطین کولو سپارښتنه وکړي تر څو وکولایي شي نور خلک پهد یادېي ناروغۍ له ښکېل کېدو خپرېدو په امان کې وساتي. او همدا راز د ۲۰۲۰ م کال په مارچ ۲۰۲۰  کې Deutsche Telekom   د جرمني هېواد د څارګرې ادارې لهد رابرټ کورټ انسټیټيتويت سره د شخصي مبایل ډېیټا شریکه کړه ترڅو چې څېړنه وکړيتحقیق وکړي چې څرنکه یاد وایروسوایرس څه ډول خپرېږي او د مخنيوي لارې چارې یې څه دي. او همدا راز روسیې هېواد داسې ټکنالوژي جوړه کړهپه لاره واچوله چې کولای شي هغه کسان وپېژني چې قرنطین نه مراعاتوي (جکاب جوزیف ۲۳ مارچ ۲۰۲).

درېیم: په ملي کچه مدیریت

دا یوه ډېره اړینه خبره ده چي د یاد وایروسوایرس خپرېدل په ملي کچه کګنټرول شي. د دې لپاره د وایروسونوه د کنټرول او مخنیويی مرکز (CDC) وایي:

 چي عاديی ماسک کولای شي د یاد وایروسوایرس له خپرېیدو مخنیوی وکړي،   نو پر دې بنسټاساس يې ټولو ته یې سپارښتنه کړې ترڅترځو له ماسک استعمال کړيڅخه ګټه پورته کړي. یاد مرکز زیاتوي؛ ټول خلک باید خپل لاسونه په مکرر ډول خپل لاسونه په صابون سباون وپریمينځي، ټولیزه فاصله دې مراعت شي ، لاسونه باید مخ ته یونه وړل شي او هغه کسان چې په یاده ناروغۍ اخته دي باید له د ستکشو او ماسک ګټه واخليپورته کړي ترڅو نور خلک په یاده ناروغۍ اخته نه شي. او همدا راز د روغتیا نړیوال سازمان او چین روغتیایيی کمېټې له ټولو نړیوالو سره د یاد وایروسوایرس د خپرېدو د مخحنیوي لپاره خپلې تګلارې شریکې کړېي دي.  

جکاب جوزیف پخپله وروستۍي پلټنه ریسرچ کې کرونا وبا ناروغي، روغتیایي کړکېچبحران که اقتصادي بحران یا دواړه؟ په افریقایي هیوادهېوادونو مقالې تره سر لیک لاندې لیکي:

 چې امریکایي نوښتګرومبتکرینو   او متخصیصيونو له ګڼو   درماني اداراتو خپلې سپارښتنې یوې بشپړې وړیا منبع سرچينې IBCC   یا د ځانګړېي پاملرنېي انټنرنېټي کتاب ته انتقال کړېي دي. نوموړی زیاوتوي چې د ویروسوايرسونوه د کنټرول او مخنیوی مرکز یا (CDC) وایي:

 ټول هغه ډاکټران چې په کرونا وایرس اخته کسانو درملنه کوي باید د ځان ساتنې ځانګړي وسایل ( لباس، دستکش، ماسک یا تنفسي آاله، محافظتي عینکې) ولري. (جکاب جوزیف ۲۳ مارچ ۲۰۲).

ممکن کېدای شي په یاده ناروغۍ  مرض اخته کسان د قرنطین پر مهاله وخت  د ناارامۍتیا، سټرېیس، ذهنيی فشار، او ګڼو نورو ناروغیو سره مخ شيی، د دې لپاره چې یادې اندېښنې تشویشونه یې رفعهرفع شي او د نورو ناروغیو مخينوی وشي د چین هېواد ملي روغعتیایي کمیسيسون د ۲۰۲۰م کال د جنوري پر ۲۷مه د January 27, 2020  د اروا پوهنې ځینې تګکلارېي شریکې کړېي دي.

دوهمه برخه:

د افغانستان چمتووالیآمادګی:

ټکنالوژیکې آاسانتیاوې: Technological Infrastructure 

له څرنګه چې موږ او تاسې پوهېږو چې په ټوله نړۍ کې د انلاین کار کول ښه بلل شويو امر وشو، ټول هغه کسان چې په بېلابېلومختفلو ادارو داوایرو ‎ کې کار کوي باید خپل کارونه له خپل کور څخه خپل کارونه کنټرول کړي.

له بده مرغه چې افغانستان یو وروسته پس پاتې هېواود دی او لا داسې انټرزنېټيې اسانتیاوېخدامات  نه لري چې وکولای شي وېيډیویيی کنفرانسونه، آانلاین کورسونه او ټول کارونه په آانلاین ډول وترسره کړي، نو دا کار به هم په یاد هېواد کې د اقتصادي رکود یا ځوړتیا سبب لامل شي.

اکمالاتي ځنځیري آاسانتیاوې: (Supply Chain and delivery system) Supply Chain and delivery system 

دا چې اوس ویروسوايرس خپور شوی په دې مانا نه دی چېدی دا مانا نه چې  د خلکو ِغوښتنې نه لري په ټپه درېدلي. لکه څرنګه چې پوهېږواوس په ټوله نړۍ کې د خلکو غوښتنې لا هم هماغسې دوام لري. په خلکو اوس ګرځبندنیز پلیتتطبیق شوی او له ګرځېلدلو منعه شوي دي، نو دا چې په افغانستان کې لهد انلاین خدمتونوخداماتو سره لا د تر اوسه یو د ښار اوسېدونکيی بلد نه ديی او له بده مرغه آانلاین خداماتونه بیخي کم ديی نو دا کار د خلکو د نه غوښتنو لامل شوی د درېدلو سبب شوی دیي. چې دا چاره هم په اقتصادي رکود یا ځوړتیا خپلې اغېزې لري.

ټترانسپورټتي آاسانتیاوې: 

دا چېی په عامه تګ را تګ د وایرس د خپرېدو له وېرې  ددی له وجې بندیز ولګېیېدلو چې ویروس خپور نه شي، نو پر همدې بنسټپردې اساس ټترانسپورټتي اسانتییاوېي هم په ټپه درېدلېي دي. کله چې په عامه ټترانسپورټت بندیز ولګول شي نو د تېیلو، ګازو، سوپرمارکېټونو غوښتنې کمېږي او په مارکېټ کې د پیسو جریان هم په ټپه درېږي، چې دا کار هم د اقتصادي رکود یا ځوړتیا سبب کېدلای شي.

فرصتونه او ګواښونه: 

وروسته له یاد وایروسوایرس به په هېواد کې بېلابېلې مختلفې تولیدي کمپنۍ په دې فکر کويی چې  څرنکه وکولاي شي پخپلو تولیداتو (ماسک جوړولو، دستکش جوړولو، روغتیایي لباس جوړولو) او نورو کې څه ډول نوښتونه وکړيوې راوړنې وکړي، له عصري او پرمختللې ټکنالوژۍ به ګټه اخلي پورته کوي نوي اپلېکېشن به جوړ، عصري آانلاین سېیسټم بیه ورغوي، چې لهو یوې خوا به داسې توکي ېتولید کړي چې د خلکو لپاره روغتیايي آسانتیااووې، ټکنالوژيېکي آاسانتیاوې ولريرامنځته او له بلې خوا به د دویي د زیاتې ګټې سبب لامل شي. دا چاره به هغه کمپنۍ ډېیره ترسره کړي کوم چې له مخکې اړوند تولیدات لري  .

تولیدات او عملیات (Productivity and Operations) Productivity and Operations

په ټوله نړۍ کې تولیدات لهد بشري منابعو سرچينو سره تړلي ديې، که چېرې بشري منابع سرچينې نه ويی نو تولیدات به هم په ټپه درېږي،. خو د نړۍې ځینې ملکونه کولای شي دا چاره آانلاین هم مخکې يوسيترسره کړي. 

نو اوس به په افغانستان کې به ټولې تولیدي کمپنۍ خپل کارونه په ټپه دروي،، چې دا کار بیه د دې لامل شيسبب ددې شي چې له یوې خوا کمپنۍ له پیرمختګ پاتې شي، او له بلې خوا به خورا زیاته بېیکاري جوړه رامنځته کړي چې دا چاره کېدای شي ممکن د هېواد GDP   ( ناخالص کورنی محصول (GDP) چې د ټاکل شوې مودې په جریان کې د هېواد د ننه تولید، جوړ او ټولو چمتو شوو توکو او خدمتونو مجموعي پولي یا د بازار ارزښت ته ویل کېږي. د عمومي کورني تولید د پراخې پیمانې په توګه، دا د هېواد اقتصادي ځواک پراخ سکور کارډ (امتیازي کارت) په توګه فعالیت کوي) ډېره ښکته یوسي او دې اقتصادي رکود یا ځوړتیا سبب لامل به شي. 

 مشوره ورکوونکي خدمتونه امات: (Services and solution delivery) Services and solution delivery 

په هیوادهېواد کې ډېری داسېي دولتيې او شخصي ادارېات  شته دی  چې مشوره ورکويی لکه د ( سوداګريزو تجارتې پلانونو جوړول، مالي مشورې د، ارواپوهنې کورسونه، سیمينارونه ) او دې ته ورته ګڼ شمېر نور مرکرونه هم موجود دي، چې اوس د دوی عواید بیخي درېدليی او له بېیکارۍ سره مخ شوي دي.

د سوداګرۍتجارت ګټه وټه: (Business profit and revenue) Business profit and revenue 

دا یو حقیقت دی چې   هر دولتي او شخصي سکتور خلکو ته خداماتخدمتونه او تولیدات وړاندې کوي. نو پر دې بنسټاساس هره سوداګري تجارت خپلېه ګټې او خداماتخدمتونه په نظر پام کې لري. اوس چې ډیرډېری خلک په کورونو کې قرنطین دي دوی نه شی کولای، چې د یادو سکتورونو له تولیداتو ګټه واخلپورته کړي، چې دا کار هم سبب د دې لامل شوې چې د هېواد د هر وګړي سرسایه کمه او اقتصادي رکود یا ځوړتیا جوړه کړي رامنځته کړي.

کلتوري او ټولنیز بدلونونه:

په مخکې وختونوه کې ډېر کم لږ شمېر خلکو په آانلاین ډول خپلې دندې او ورځنۍ چارې مخکې وړې وېترسره کړې وې. مخکې تردي دې وبا ناروغۍ مخکې به خلکو له یو بل سره روغبړ کاوه، لاس یې سره ورکول،  خلکو یو بل يې غېږېږ کې نیولو، په ودوونو، خیراتونوه، غونډو او، محفلونوه کې به يې له یو بل سره مخامخ خبرې کولې چې وروسته له دې وبا ناروغۍ وروسته به کېدای شي دا چاره هم ممکن ډېره کمه شي. 

اوس به پره دې موضوع بحث کوو چې افغانستان بايد وروسته لهو کرونا وروسته باید کوم کارونه وترسره کړي او تر ډېره بهکومو فکتورونه زیاد ‎د اقتصادي ځوړتیا سبب لامل کوم فکټورونه شوي ودي. 

هندي مشهور لیکوال  Rikha Rani   ریکا رانيی   په ۲۰۲۰ میلاديی کال کې پخپله وروستۍي څېړنهتحقیق کې چې   “ څرنګه کګولای شو د هند اقتتصاد بېرته د ودې حالت ته راولو”   تر عنوان لاندې خپوره شوېی دی   ځيبنې چارې يې راپېژندلې دي موارد معرفي کړي چې زه هم غواړم د افغانستان لپاره يې تشرېیح کړم.

دا چې د هېواد اقتصاد تر ډېره کومو فکتورفکټورونو زیاد ضیعف کمزوری کړی دی او لوی ګواښونه کوم دي دلته یې پر ځینو خپل بحث کوو. 

جګړه:

 په افغانستان کې له تېرو څلورو لسیزو راهيسې له سختېه وژونکې او ورانوونکې جګړې سره مخ دیه ده چې تر دې مهاله يې په میلیونونو کسان له ژوند بې برخې کړي ديو خپل ژوند له لاسه ورکړی دی. په دې سره ډېری کورنۍ بې سرپرسته شوېی دي او لپه یو ډېر بد حالت کې سره مخ دقرار لري. په افغانستان کې جنګړېک نه یوازېي بشري زیانونه اړولي بلکې د دې تر څنګک یې خورا زیات اقتصادي زیانونه هم اړولي دي. 

په تېر ۲۰۱۹م کال د فبروري په ۶مه February 6, 2019 د امریکا مشهور ټتلویزیون سي اېن اېن CNN په یوه خبر پاڼه کې خپاره کړل چې د افغانستان په جنګړه کې ګډو ځواکونو ( افغان ملي ځواکونو او ناټو)   له ۲۰۰۰م کال 2000 کال راهيسې بیا تر ۲۰۱۹م کال 2019 میلادي کال پورېي یوازې د جګړېي یوې ښکېلې خوا (ګډو ځواکونو) نږدې یو ټریلیون ډالره لګښت کړی دی. 

آایرلینډی مشهور لیکوال پال کولیر Pual Collier   په ۷۰۰۰ 2007 میلادي کال  کې په خپل اثر The Bottom Billion یا هم هغه یو میلیارد وګړيې چې په فقر کې ژوند کوي لیکيې: 

د جګړې ښکېلې خواوې يو ډول لګښت کوي،. نو پر دې اساس بنسټ ویلای شو چې د دولت مخالفې ډلې هم تقریباً یو ټریلیون ډالره لګښتمصرف کړیي دیي. 

نو دا چې افغاننستان ډېر ځوړ اقتصاد لريی تر ټولو عمده لامل یې روانه جګړه ده، چې پورتنۍ څېړنېي تحقق ته په کتو سره په افغان جګړه کې تر دې دمه دواړو ښکېلو خواوو نږدې دوه ټریلیونه ډالر لګوليمصرف کړي دي چې یوازې همدا شمېر زموږ د ټول اقتصاد څو چنده کېږي. 

ټیټه سرسایه: 

دا ټولوه ته معلومه ده چې دې یوه هېواد اقتصادي وده په ملي عوایدو او د یو کس په سرسایه باندې معلومېږي. له بده مرغه باید ووایم چې زموږ هېواد افغانستان کې هم ملي عاید او هم د یو کس سرسایه ډېره ټیټه ده. دا فکتورفکټور زموږ د اقتصاد پر وړاندې ستر ګواښ بلل کېږي او هېره دې نه وي چې دا چاره دې ډېرزیاتې بېکارۍ سبب لامل هم شوې ده.

نفوس ډېرېدلد وګړود شمېر زیاتېدل:

 دا چې د هېاواد ملي عواید او د یو نفر سرسایه ډېره ټیته ده، نو ویلای شو چې زموږ دې هېواد نفوس هم مخ پر زیاتېدو ډېرېدو ديی چې ممکنکېدای شي په راتلونکي کې خورا ډېرزیاتې ستونزې جوړېرامنځته کړي.

طبيعي پېښې: 

دا هم لکه زلزلې، سېیلابونه، وچ کالۍ، وبا ناروغۍ او دې ته ورته ټولې پېښې د یوه هېواد پر اقتصاد ډېرې بدې اغېزې کولای شي.

بېکاري:

زموږ اقتصاد دومره لوړ نه دی نو بېیکاريی هم په خپل اوج کې ده او له بده مرغه چې دا په هېواد کې يوه عمده ستونزه ده. اوس په افغانستان کې لهد دریو میلیونونو څخه لوړ، او له زده کړو فارغتعلیم کړل شوي ځوانان بېکاره دي. دا بېیکاري نه یوازې دا چې سبب د اقتصادي ځوړتیا لامل  شوېده، بلکې له ځان سرهه ګڼ شمېر نور جنایي جرمونه هم له ځانه سره لري. لکه غلا کګول، انسان وژنه، ځان وژنه، ځان سوځول، د مخالفینو له لیکو سره وصل کېدل او ګڼ شمېر نور.

د زېر بناوو نشتوالین:

زېر بناوې د یو اقتصاد د پیاوړتیا خورا ځواکمنې ستنې دي فکتور دی. له بده مرغه چې په افغانستان کې زېیر بناوې هم د سيمې د نورو هېوادونو په کچه نشته په هغه کچه نشته کومې چې نور د سیمې هېوادونه لري.، نو زموږ د اقتصاد پر وړاندې دا هم یو ستره ننګونه ده چې د بهرنيۍو پيانګونې اچوونې مخه یې هم ډپ کړې ده.

د بشري پانګه جوړونېې جوړونې ستونزېي:

په مخ پر ودې هېوادونو کې د نفوس ډېرېدل هم د بشري پانګې د جوړښت پر کچې اغېز کوي.، چې دا چاره د یوه تن د سرسايې د کمېدو سبب ددې  لامل کېږي چې د یو نفر سر سایه کمه شي.

د پانګهې جوړونې کمه کچه:

د پانګهې جوړونې جوړښت یوه پروسه ده چېرې چې د یوه هېواد اصلي پانګې سټاک لکه (ماشین، وسیلې، ټرانسپورټ، او تجهیزات ) وده کوي. د لږ تولید، لږ پانګې اچوونې، لږ سپما کوونې، او احتکار کول سبب د دې لامل شویې چې د افغانستان د پانګې جوړونې وده   ډېره کمه ده.

انفلانسیون:

په هېواد کې لوړې بيې قېمتونه ستر ګواښ دی. دا چې په افغانستان کې د ننه ډېرې کمې کمپنۍ تولیدات لري نو له همدې کبلهپر دي اساس نشي کولای چې   د هېوادوالو   غوښتنې پوره کړي.   د ویکي پیډیا وېیب پاڼې له مخېپر اساس په ۲۰۱۷ 2017 میلادي کال زموږ هېواد ته 76.4%   سلنه امالوانهل له بهرنیو ملکونو هېواد ته وارېدېدل. کله چې اجناسونه له ګمرکونو هېواد ته وارېدېږيی نو لومړی پرې تعرفه وضع کېږی او وروسته د ګمکرکونو مالیات پرې وضع کېږي او له بلې خوا مارکېټ کې مافیا پوره برلاسې ده او مرکزي بانک نه شي کولای چې منظمې بيې نرخونه وټاکيې، چې دا کار سبب د دې لامل شوی چې بيېنرخونو لوړې شيپورته لاړ شي او د خلکو د پېیرلو توان ختم له منځه لاړ شي،. نو کله چې د خلکو د پېرولو توان کمېږي دا مانا چې پیسې په دوران نه راځي شي کولای او اقتصادي ځوړتیا او د شدیدې بېیکارۍ سبب لامل کېږي.

فساد: 

په افغانستان کې له جنګړې وروسته فساد ستره ننګکونه ده، چې له زیاتو اړخونو یې پره اقتصاد خپلې اغېزې لرلې دي تاثیرات درلودلي دي. د فساد پر وړاندې د روڼنتټیا نړیوالې ادارې، نړیوال بانک یا د هېواد د نړۍ اووم په اداري فساد ککړ هېواد ښودلی دی. چې پر دې اساستوګه افغانتستان پر اقتصادي پرمختګ توانېدلی نه دی توانېدلي چې اقتصادي پرمختګ وکړي.. 

د پانګوګې اچونې نشتوالی: 

د هر هېواد پر اقتصادي ودې پانګه اچونه خورا زیات اغېز لري. هغه هېوادونه چې لوړ اقتصاد لري دوی بهرنۍ پانګونې ته په خورا زیاته کچه بیرونۍ پانګې اچوونې ته ځای ورکړی دی. د دې خبرې دد لاه کره کولو لپاره موږ د بېلګې په توګه د چین هېواد د مثال په ډول یادولی شو. هغوی پانګونې ته په بېساريی ډول پانګې اچوونې ته ځای ورکړی دی چې دا کار یې سبب د دې لامل شوی چې په یاد هېواد کې بېیکاريی کمه او اقتصادي وده یې زیاته شي،. خو له بده مرغه باید ووایم چې روانې جنګړې زموږ په هېواد کې ، سیاسي حالت او اداري فساد زموږ هېواد داسې یو حالت ته رسولی دیي چې دلته هېڅوک هم پانګونې تههېحوک  زړه نه ښه کوينه غواړي دلته پانګه اچونه وکړي. د سیاسي ثبات نشتوالین سبب د دې لامل شوی دی چې د ډېری پانګې اچوونې ډېری کمپنۍۍ له یاه هېواد ه خپلې پښې سپکې کړې ديي.

زراعتکرنه:

که څه هم د افغانستان ډېری عواید له زراعت کرنې تمویلېږي خو بیا هم ویلای شو چې د یاد سکټتور لپاره ډېر کم کار شوی دی. د نړیوال بانک د راپور له مخې پرا اساس چې په د ۲۰۱۸ م کال د مې په ۶مه/می / ۶ خپور شوی دی. ۷۰ سلنه افغانان، افغاستان ۷۰ سلنه وګړي په کلیو او باڼډو کې ژوند کوي، چې تقریبا ۶۱ سلنه عواید يې له همدېي سکتور تمویلېږي.

 که څه هم د افغانستان اقتصاد مخ په د ځوړ خواته تللدی خو بیا هم زراعت کرنهسکتور ۴۰ سلنه د افغانستان د عمومي عوایدو ۴۰ سلنه برخه جوړويتشکیلوی. په افغانستان کې سړې خونې په نشت حساب دي ‌ډېر په کم شمېر یخې خونې لرو، چی د دې ظرفیت نه لري تر څو د ټول هېواد کرنيز توکيزراعتي توکي په کې وساتل شي کېښودل شي. نو له همدې کبلهپر دې اساس ویلای شوی چې د افغانستان ډېری اموالمالونه لهد بزرګرانو سره د نشته امکاناتو د نشتوالي له کبله خرابېږي او یا هم یې په ډېره ټيټهکمه بیه پلورل کېږي،. چې د زراعت کرنې نه پرمختګک سبب د دې لامل شوییدی چې د افغانستان اقتصاد لهد یوه لوی ګواښ سره مخ شي.

ټيټ کیفیت ټتکنالوژي: 

افغانستان یو له مخ پر ودې ملکونو هېوادونو دی نو له همدې کبله پر دې اساس په ټیټ لېیول ټکنالوژي په کې استفاده کارول کېږي. یو علت لامل يې دا دی چې زموږ په هېواد کې د جنګړې له امله بهرنۍ پانګونه نه کېږيبیروني پانګول دلته پانګه اچوونه نه کوي او دا کار سبب د دې لامل شوی دی چې له پرمختتللې ټکنالوژۍ وروسته پپس پاتې شو. د یونسکو (UNESCO) د راپور له مخې چې د ۲۰۱۶م کال د نوومبر په ۲۰مه  په ۲۰۱۶/ نومبر/ ۲۰ نېټه خپور شوی دی، د افغانستان ټولټال نفوس ۳۷۱۷۲۰۰۰۰ میليونه ښودل شوی دیدي چې له دې جملې يې   ۱۱ میليونه وګړي بېسواده دي چې ۶۰ سلنهفبصده یې ښځيېنه او ۴۰ سلنهفیصده يې نارینه دي او دوی زیاته کړې چې د افغانستان ټول نفوس به تر ۲۰۳۰ کال پورې باسواده شي. نو له همدې کبله پر دې اساس ویلای شو چې په افغانستان کې د ټکنالوژۍ د نه پرمختګ تر ټولو  ستر ګواښ د وګکړو بېسوادي   ده، چې دا هم د دې لامل ددې شوېې چې د هېواد پر اقتصاد خپلې اغېزې ولري.

د شتمنۍ غیر مساويی وېش:

د افغانستان د شتمنیو وېیش اوس ډېر نامساعد دی. شتمن خلک نور هم شتمن کېږي او غریب خلک نور هم د غربیت په لورخواته  روان دي. په بازار باندې شتمن خلک پوره حاکمیت لري او هر څه یې پخپل کنټرول کې راوستلي دي. نو پر دې اساس بنسټ د غوښتنې کچه کمه شوې ده، چې دا هم د اقتصاد پر وړاندي ستر ګواښ دیي. 

اوس پره دې خبرې باندې خبرې کوو چې افغانستان باید له دې وبا ناروغۍ وروسته کومې لارې چارې وروسته له دې وبا نازوغۍ ترسره مخکې يوسيکړی،  تر څو د یوه وده کوونکي اقتصاد لرونکی شي؟ درلودونکي و اوسو.

دا چې کرونا وایروسوایرس په نړۍ کې ډېر بشري او مالي زیانونه واړول، او دا یې ثابته کړه چې نړۍ لا هم نه له دومره پرمختګونو سره سره نه ده توانېدلې ترڅو له دېد یوې وبا ناورغۍ ځانونه وژغوري او له اقتصادي زیانونو يې په امن کې وي. د ټولې نړۍ اقتصاد ته یې زیان واړاوه، نړیوال اقتصادي ځنځیر یېي له ماتېدونکي حالت سره مخ کړو، بېیکاري يې زیاته کړه د ټولو هېوادونو GDP   هم په حیرانوونکي ډول ورسره ښکته شوه تللې ده. او د څېړنوتحقیقونو په رڼا کې هم تر ډېری هم پره هغوه هېوادونوه اغېز لري چې لوړ اقتصاد نه لري او یا یې په اقتصادي په حال ودې ملکونو کې دي، چې له بده مرغه افغانستان هم یو له هغوه هېوادونو دی چې اقتصاد یې د پرمختګ په حال کې دی،. نو پر دې اساس بنسټ ډېری اقتصاد پوهانو بیا هم خپلې طرحې شریکې کړې يدي چې وروسته له دې پانډميۍک (وبا) باید تطظبیق شيی تر څو د نړۍ د هېوادونو اقتصاد بېرته خپل حالت ته راشي. 

نو په دې اړه ډاکټر عثمان ډدبلیو کوهان، د فضا او امنیتي مطالعاتو لپاره د اقتصاد او ملي چارو مرکز مشر یه (CASS) د ۲۰۲۰ میلادی کال د مارچ  د میاشتې په ۲۰مه  نېټه په خپله وروستۍ خپره شوې خپور شوي وروستې څېړنه   کې “لهد کرونا څخه وروسته نړۍ د نويی اقتصاد لپاره د بحث اووه ټکي” تر نامه لاندې خپلې شننې شریکې کړې دي.

پورونه دې وبښل شي:

پور په تېرو ۵۰۰۰ کلونو کې پور د تاوتريخوالي د وسیلې په حیث توګه کارېدلی دیکار کړي دي،، چې اوس د خوشاحالۍ خبره اوس دا ده چې نن شخصي او دولتي پورونو د انسان په تاریخ کې   له باور لرې موازینه جوړه کړې ده. کرونا ویروسوايرس دا ثابته کړه چې وروسته له دې پانډمیک (وبا) باید ټول پورونه وبښل شي، ځکه ټول هېوادونه اوس لهد مالي روغتیايي کړکېچبحران سره مخامخ دي او په یو غیر دفاعي حالت کې قرار لري. (ډاکټر عثمان ډدبلیو کوهان،۲۰۲۰/مارچ/۲۰)

د پور تاوتریخوالي د وسيلي د پېژندلو تر څنګ دا هم ډدېره مهمه ده، چې ووايو کولای شوو وروسته له دې پانډميېک (وبا) د نوي پيلې شروع یا اپروچ نوم ورکړو، ځکه چې د ټولنو د بیا جوړولو لپاره تر ټولو غوره لاره همدا ده. . ( ډاکټر عثمان دبلیوډبلیو کوهان،۲۰۲۰/مارچ/۲۰).

دوهم ځليې پپېېرل او له پانګې ګټه اخیستنه: Repurchases and the use of Capital

له غوښتنې څخه زیات د نړیوالې سپما ( GSG د فدرالي ذخیرې ريیس بن برناک)   (Ben Barnak د ۲۰۰۰ کلونو تر منځ په دې وپوهېده په منځ کې درک کړه چې  پورتنی پروګرام له غوښتنې څخه زیات د ستونزو لرونکو شتمنۍی معافیت پروګرامبرنامې (TARP)   د محرک له امله خرابی شوی چې وروسته له د ۲۰۰۸ م کال مالي کړکېچ وروسته برابر شوی و.بحران په لاره اچول شوی وه.

ټولې نغدې پیسې چې د متحده آایالاتونو او نورو بډایهو هېوادونو له بانکداريۍ سېیسټمونو راوتلې دي، د خصوصي کمپنیو له خوا په حریصانه ډول ټولې شوې دي، ځکه چې پرته له لګښتونو پرته وېشل کېدېتوضیع کېدلې او خصوصيو شرکتونو دا پیسې دې پانګې د لګښتونو لپاره ونه کارولې دوی یوازې او یوازرې د خپل سټاک مارکېټ د بېرته پیاوړيی کولو لپاره کار ترې واخسیت او هېڅکله یې د دېي د پرمختګ پره پروژه باندي پانګونهه اچوانه ونه کړه چې د یوويشتمې پېړۍ   د ټکنالوژۍ انقلاب ته يې دوی امادهتيار کړي. (ډاکټر عثمان دبلیوډبلیو کوهان،۲۰۲۰/مارچ/۲۰).

نو دلته اصلي مفهوم دا دی که احیانا مرکزي بانک او افغان حکومت وروسته له دېي له خصوصي کمپنيو سرته مرسته کويکمک کړي یا هم زمینه ورته برابرويمساعدوي چې له نورو نړيبوالو بانکونو پیسې واخليترلاسه کړي نو دا تضمین باید ترې واخیستل شي چې یادېي پیسې يې یه په بیا رغونه لګويکې په مصرف رسوي.

په کم ټيټ اقتصاد کې ځان ساتل:

د کرونا وایروسوایرس دا ثابته کړه چې په کم اقتصاد کې  دوه باید دووه فکتورفکټورونو ته پام توجه وشي. لومړی::  بېیکاري چې کله اقتصادي چارې بندې شيۍ، قرنطین پلیي شي نو خلک خپلې دندې له لاسه ورکوي.   دوهم،: روغتیایي توکو ته د لوړې بيې قیمت‎ له کبله لږپه وجه کم لاس رسی (ډاکټر عثمان دبلیوډبلیو کوهان،۲۰۲۰/مارچ/۲۰).

نو پر دې بنسټاساس ویلای شو چې زموږ په هیوادهېواد کې چې کله هم خلک له قرنطین سره مخ کېږي،  نو دوی نه شی کولای خپل لومړنيی خواراکيی او روغتیایيی توکي برابر کړيمحیا کړي، نو دا یوه لازمي خبره ده چېي افغان حکومت باید په یاده برخه کې له وروسته له دې کرونا ناروغۍ وروسته خپلې طرحېی او پلانونه ولري تر څو په داسې سختو حالاتو کې خلکو ته لومړنيی خواراکيی او روغتیایي توکي برابر کړي.

روغتیایي برخو ته پاملرنه:

کویډ ۱۹ رونا ناروغۍ دا وښودله چې د نړۍ ستر ابر قدرت هېوادونه لکه امریکا، چین، ايټالیا، برېټانیا، هسپانیا او ګڼ شمېر نور د سیمې هېوادونه هم د یادې ناروغۍ پر وړاندې ناتوانه او بې وسه ديی (ډاکټر عثمان دبلیوډبلیو کوهان،۲۰۲۰/مارچ/۲۰). 

دا چې افغانستان او د سیمې ځینوې هېوادونوه هېڅحکله هم داسې یوه کړکېچنبحراني حالت ته چمتووالی نه درلوده او پر وړاندې يې بالکل یې پر وړاندې ضیف په پوره ډول کمزوري او ناتوانه شول، نو دا به غوره وي چې وروسته له کرونا وایروسوایرس په روغتیايي څانګکو کې پانګکه اچونه وشي او د هېواد روغتیايي څانګې په نړیوال ستندرد باندې جوړې شي، تر څو په کړکېچنوبحرانی حالاتو کې د داسې پېښو مقابله وکړای شيي. 

له بده مرغه چې اوس په هېواد کې د کرونا ناروغۍ تقریبا ۱۱۳۰ مثبتې پېښې ثبت شوې یدي، چې د روغیتيا وزارت د را پور پر اساس بنسټچې په د ۲۰۲۰م کال د /مارچ په ۹مه/۹ باندې خپور شو افغانستان د کېیټونو له کمښتد کمبود سره مخامخ دی،. نو پر دې اساس بنسټموږ ویلی شو چې زموږ روغتیایي څانګې بالکل داسې حالاتو کې چمتو نه دي نو اړتیا ده چې په یاده برخه کې ژوره پانګوکه اچونه وشي. 

د سلو ورو ودې ښه والی:

دا چې دا نړۍ ټولو هېوادونوه شپه او ورځ د دې لپاره کار کړی دی چې څه ډولنګې کولای شيی د خپل ملک جي ډدي پي GDP ( ناخالص کورنیي محصول (GDP) چې د ټاکل شوېي مودې په جریان کې د هېواد د ننه تولید، جوړ، او ټولو چمتو شووي توکو او خدماتونو مجموعي پولي یا د بازار ارزښت ته ویل کېږي. د عمومي کورني تولید د پراخې پیمانې په توګه، دا د هیوادهېواد اقتصادي جوړتیا/ځواک پراخ سکور کارډ (امتیازي کارت) په توګه فعالیت کوي) لوړه کړي، خو سربېره پر دې هم ونه توانېدل چې په پ خپلو هېوادونو کې نامساوات له منځه یوسي، ځکه یو کس ممکنکېدای شي ۹۹ سلنفیصده او بل ډېر کم څه لاس ته رواوړيل خو هغه چې زیات څه لاس ته راوړی‎ي بیا هم نه توانېږيی چې د داسې پېښو پئښو  درملنه وکړي، همدا راز جي ډي پي د چاپېریال د تخریب پر وړاندې د محدود، نه نوي کېدونکوتجدیدودنکو سرچینو مديریت د کمښت له وجې د ساتنې په شرایطو کې د پایښت پهد اندازه کولو کې هم پاتې راغلې ده.

نو پر دې اساس بنسټ اړتیا لیدل کېږي چې پر دووه ټکو باندې کار وکړل شي د (۱) د پرلپسې دوامدارې سوکالۍ د غوره مېیتودونو جوړولرامنځته کول (۲) سلو کراره وده دا ښيي چې د چاپېریال ځینې برخې پرته له ګټې اخيستنې پاتې شوې دي (ډاکټر عثمان دبلیوډبلیو کوهان،۲۰۲۰/مارچ/۲۰).

له دې برخې عمده هدف دا وه چې د انسانانو ګرځېیدولو را ګرځېلدلو د طبیعت ځینې برخې زیانمنې کړې دي، نو اړتیاه ده چې د طبیعت په برخو کې دې ورو تولید وشي. 

بندیزونه د تاوتریخوالي دې وسیلې په توګه کارول:

بنديزیونه په زیاته کچه هغه ملکونه کاروي چې لوړ اقتصاد لري او دوی غواړي له دې لاري خپل تسلط پره هغېه ملکونو وښيي چې ضعیف اقتصاد يې کمزوری ويلري. په دې پانډمېک  ( وبا) کې موږ ولیدل چې امریکا پره ایران باندې خپل بندیزونه ولګول، او ایران اړ کړل شومجبور کړی شو چې له نړيبوال مالي صندوق((IFM ۵ ملیارده پور وغواړي تر څو وکولای شي له کرونا سره مبارزه وکړي (ډاکټر عثمان دبلیوډبلیو کوهان،۲۰۲۰/مارچ/۲۰).

نو افغانستان هم باید وروسته له دې داسې اړیکې جوړې او په لاسلیک شويی قرار داد يې ولیکيې چې کله هم داسې یو حالت منځ ته راځي نو باید هغه ملکونه خپلې لارې او بنادرونه ونه تړي له کومو سره چې راکړه ورکړه لرو. موږ په دې پانډمیک ( وبا) کې ولیدل ایران او پاکستان چې موږ ورسره ډېره اقتصادي راکړه ورکړه لرو، خپل بنادرونه وتړل بسته کړل او حتا ان له خپلو هېوادونو یې افغانان په زور و وایستل. 

د افغانستان د سرحدونواتو او عامې روغتیاه وزارتونو هغه شمېرېآمار چې په د ۲۰۲۰م کال د /مارچ په ۶مه/۶  يې خپارېه کړېل له ایران هېواد څه باندې ۱ لک سل زره کسان او له پاکستان څخه تقریبا ۳۰ زره کسان اړ کړای شول چې یاد هېوادونه پرېږدي، له بده مرغه ویلای شو چې د ایران دا کړنه سبب د دې لامل شوه چې افغانستان کې د کرونا ناروغۍ مثبتې پېښې زیاتې شي. 

ګرځبندیز باید د پالیسۍ جوړولو برخه وګرځي:

لکه ځرنګه چې وموږ ولیدل چې په ټوله نړۍ کې ګرځبیندیز ولګېیده او خلک په کورونو کې قرنطین شول،. خو له بده مرغه ویلاییي شو چې په ځینو هېوادونو کې یاده چاره بریالۍ نه وه او خلکو ورسره ډېر عادي چلندبرخورد ورسره کاوهلو،، چې ښه بېلګه مثال یې ایټالیا هېواد و چې خلکو یې ګرځبندیز مراعات نه کړو او دا کار سبب د دې لامل شو چې د ایټالیا ډېری وګړي په کرونا ناروغۍې اخته شيی چې له امریکا وروسته   د مرګ ژوبلې په دوهم کتقطار کې ځای لري. (نړیوال روغتییایي سازمان ۲۰۲۰/مارچ/ ۹)

له بده مرغه ویلی شم چې زموږ هېواد افغانستان کې هېڅحوک هم قرزنطین نه مراعاتوي او سر بېره پر دې هېڅ ښار کې ګرځنبندیز لا اقل ۵۰ فیصده پلیتطیق نه شو. نو غوښتنه دا ده چې ګرځبندیز د پولیسو د پالیسۍ حوړولو یوه بیرخه وګرځي که په راتلونکيې کې له داسې حالت سره مخ کېږو نو پولیس به په سهولت اسانۍ سره وکولای شي چې ګرځبیندیز پلیه خلکو تطبیق کړي. 

پای

په پای کې  ویلی شو چې افغانستان او هغه هېوادونه چې اقتصاد یې د ودې پر حال کې دی باید په لاندې برخو کې پانګه اچونه او د کنټرول لپاره یې کوټلي ګامونه پورته کړي: لکه د بهرنی پانګې جلبول، په ټکنالوژۍ کې نوښتونه، په ملي کچه ښه مدیریت، د جګړې ډېر ژر درول، فساد مخه نیول، بېکارۍ کچه ټیټول، انفلانسیون مخه نیول، د شتمنۍ مساوي وېښ لپاره کار کول، دوهم ځلي پېرل او له پانګې ګټه اخیستنه، په ټيټ اقتصاد کې ځان ساتل، روغتیا ته پاملرنه، د ورو ودې ښه والی، ګرځبندیز د پالیسۍ جوړولو برخه ګرځول او داسې نورو اړینو فکتورونو ته توجه کول تر څو په راتلونکې کې د یادې وبا په څېر د خطرناکو ناروغیو او نورو بحرانونو پر وړاندې پوره چمتوالی ولري. 

References 

• Chohan, U. W. (2020). A Post-Coronavirus World: 7 Points of Discussion for a New Political Economy.
• Kassema, J. J. (2020). COVID-19 Outbreak: Is It a Health Crisis or Economic Crisis or Both? Case of African Counties. Case of African Counties (March 23, 2020).
• Jernigan, D. B. (2020). Update: public health response to the coronavirus disease 2019 outbreak—United States, February 24, 2020. MMWR. Morbidity and mortality weekly report, 69.
• Li, G., Fan, Y., Lai, Y., Han, T., Li, Z., Zhou, P., … & Zhang, Q. (2020). Coronavirus infections and immune responses. Journal of medical virology, 92(4), 424-432.
• Rani, R. (2020). Budget 2020 Analysis: The Way To Bring Indian Economy Back On Track. Studies in Indian Place Names, 40(40), 1594-1599.
• Ranadive, R., & Mishra, M. (2020). Expectations from Credit Policy: February 2020. Policy.
• Collier, P. (2007). Bottom billion. The Blackwell Encyclopedia of Sociology, 1-3.
• Imam, P. A., & Jacobs, D. (2014). Effect of corruption on tax revenues in the Middle East. Review of Middle East Economics and Finance Rev. Middle East Econ. Fin., 10(1), 1-24.A country’s rank indicates its position relative to the other countries in the index. Learn more. 
• Spector, B. I. (2012). Negotiating anti-corruption reforms in post-conflict societies: The case of Afghanistan. The Brown Journal of World Affairs, 18(2), 45-56.
• Xu, G., & Wang, R. (2007). The effect of foreign direct investment on domestic capital formation, trade, and economic growth in a transition economy: evidence from China. Global Economy Journal, 7(2), 1850107.
• Saiti, B., Afghan, M., & Noordin, N. H. (2018). Financing agricultural activities in Afghanistan: a proposed salam-based crowdfunding structure. ISRA International Journal of Islamic Finance.
• Miller, R. L. (2016). Survey of Afghan libraries/prepared by Rebecca L. Miller.