عڅ
په امریکا کې د ادبیاتو تدریس په ۱۹۸۰مو او ۱۹۹۰مو لسیزو کې د پوسټ مدرن او پوسټ سترکچر نظریو له راتګ سره کمزوری شو. توماس پي. بالاش، چې د امریکا د ټینیسي پوهنتون د پنځوونکې لیکوالۍ استاد دی، د انګلیسي ادبیاتو د څانګې زوال ته په انتقادي او تر یوه بریده د ځانننګوونکې په سترګه ګوري، او د مصنوعي ذهانت ټاکونکی رول هم پکې څېړي.
بالاش وایي، له ۲۰۰۷م کال راهیسې چې نوموړي د استاد په توګه دنده پیل کړې، د ادبیاتو څانګې زدهکوونکي ډېر کم شوي دي، او دا بدلون نه د نفوسو او اقتصاد له امله دی، بلکې د مصنوعي ځیرکتیا، په ځانګړي ډول د «چټجيپيټي» په څېر وسیلو د راتګ له امله دی. هغه پوښتي: کله چې مصنوعي ذهانت کولای شي د یوه تکړه محصل په څېر د شکسپیر د «هملت» په څېر کلاسیک آثار تحلیل کړي، نو بیا د ادبي مقالو لیکلو ته څه اړتیا پاتې ده؟ د هغه په باور، ادبیات هېڅ عملي ګټه نه لري، او ان تر فلسفې یا تاریخي علومو هم لږ ارزښت لري.
نوموړی د متیو آرنولډ نوم اخلي، چې یو بریتانیايي منتقد و، او د ادبیاتو لوستل یې «د نړۍ د غوره فکرونو» د درک او خپراوي لپاره مهم بلل؛ خو زیاتوي چې ننسبا پر دې باور نه یوازې اجماع نه شته، بلکې اساسي پوښتنه پکې پیدا شوې ده.
لیکوال د امریکا د ادبي بنسټ تاریخ ته اشاره کوي، او دا بنسټ د مذهب ځای ناستی «سکولر مذهب» بولي، یو داسې مذهب چې له شکسپیر او میلټن څخه تر ټوني موریسن پورې ټول «د فرهنګ پېغمبران» ګڼي، او دا ارزښتونه یې زدهکوونکو ته تحمیلول، که څه هم هغوی پکې لېوالتیا نه درلوده.
خو له ۱۹۸۰مو او ۱۹۹۰مو کلونو راهیسې چې پوسټ مدرن او پوسټ مدرن سترکچر نظریې عامې شوې، دا ادبي مذهب هم ونړېد. ادبیات یوازې «متن» شو، او هر ډول لیکنې، که هغه ناول وي یا د سوپ پر قوطۍ لګیدلی ټګ، یو شان تحلیلي ارزښت پیدا کړ. لیکوال دا تمایل د دې پیل بولي چې د ادبیاتو پوهنځي د «چپي تبلیغاتو مرکزونه» وګرځېدل، او بالاخره دا کار د خلکو د بېباورۍ سبب شو.
بالاش د خپلو شخصي ازموینو یادونه کوي، چې چټجیپيټي څنګه د ده د لیکلو سبک تقلید کړی دی، آن تر دې چې متخصصان یې هم توپیر نهشي کولای. د هغه په باور، د ټکنالوژۍ د پرمختګ له کبله د تقلب مخنیوی ناشونی شوی، او د ادبیاتو استادانو ته به نور ځای پاتې نه وي.
له چټ جي پي ټي څخه مو وغوښتل چې په تاند کې د وروستۍ خپرې شوې کیسې په اړه دوو پوښتنو ته ځواب ووايي: ایا دا لنډه کیسه ده؟ که وي ستونزې یې څه دي؟ د چټ جي پي ټي ځواب لاندې لولئ.
(دا کیسه په تصادفي ډول انتخاب شوې)
ځواب:
هو، دا لنډه کیسه ده— خو له ادبي، تخنیکي او محتوايي اړخونو څخه ځینې ستونزې لري چې ارزونه یې لاندې درته وړاندې کوم:
✅ مثبت ټکي:
- توصیف خورا ژور دی – د طبیعت، ګرمي، وږي، د غرڅهوو حرکتونه او دردونه په تصویر کې ښکلي انځور شوي.
- حیواني کرکټرونه انساني احساسات لري – غرڅه د ژوندي موجود په توګه درک شوي، حتا له یو بل سره د مرستې غوښتلو هڅې یې کیسې ته ژوند ورکړی.
- په پای کې ناڅاپي غمیزه – د انسان ظلم او د ښکار ترخه پایله، د داستان مهم اخلاقي اړخ دی.
❌ ستونزې:
- متمرکز پلاټ نه لري (Loose plot)
کیسه د اوبو له لټون څخه پیلیږي، بیا له یو بل سره د غرڅهوو یوځای کېدل، او ناڅاپه د ښکار منظرې ته ځي — دا ټوټې له یو بل سره سمې نه دي پېیل شوي. اصلي “کشمکش” یا ستونزه چې داستان باید حل کړي، مبهمه پاتې ده.
- بېپایلې کرکټرونه
غرڅه د اصلي کرکټر رول لوبوي، خو هیڅ نوع تحول یا ژور شخصي بدلون پکې نه لیدل کیږي. دویم کرکټر (انسان) ناڅاپه ښکاره کېږي او ټوله کیسه ختموي. د انسان او حیوان ترمنځ تقابل ژور نه دی څېړل شوی.
- ادبي ژبه بېتناسبه او کله نا کله ګونګه ده
ځینې جملې اوږدې، پېچلې او له زیات توصیف نه ډکې دي، لکه:
«تودوخې هرکاڼی لکه تبۍ غوندې تود کړی و…»
دغه ډول تشبیهات که څه هم شاعرانه دي، خو پر مفهوم سیوری غوړوي.
- د لیدلوري بدلون ګډوډ دی
دا کیسه له حیواني لیدلوري پیلیږي، بیا ناڅاپه انساني لید ته ورځي، دا بدلون که په نرمه توګه نه وي اجرا شوی، نو لوستونکی مغشوشوي.
- اخلاقي پیغام کمزوری بیان شوی
کیسه ښيي چې انسانان ښکار کوي، خو له دې څخه د عبرت اخیستو یا ژور احساس د القا هڅه نه کوي. د دوو ښکاریانو خندا او فاتحانه چلند دا پیغام لا بېخونده کوي.
✍️ وړاندیزونه:
- د کیسې مرکزي موضوع مشخصه کړئ: ایا هدف د حیوان د کړاو انځور دی، که د انسان ظلم؟
- د کرکټرونو ترمنځ رابطې ته ژوروالی ورکړئ.
- ژبه ساده، خو پرځای شاعرانه وساتئ.
- پای باید یا تأثرناک وي یا اخلاقي فشار ولري.
✅ پایله:
هو، دا یوه لنډه کیسه ده، خو د پیاوړي لنډ داستان لپاره باید د پلاټ انسجام، د ژبې تعادل، کرکټر جوړونه او پیغام رسونې ته لا زیاته پاملرنه وشي.
که وغواړئ، کولی شم دا کیسه له سره درته ایډیټ یا ولیکم.
ښې موضوع ته مو اشاره کړې ده.
دا اندیښنه بیخي ډیره شوې ده، چې ګواکې له مصنوعي ځیرکتیا سره به هر څه له منځه ولاړ شي. استاد هم دا سوچ کوي، لیکوال هم دا سوچ کوي، څیړونکی هم، ترکاڼ هم او پښ… هم وارختا دي.
ځیني په همدې وارختايۍ کې ووايي چې استادي به له منځه ولاړه شي. سمه ده چې مصنوعي ځیرکتیا به یوه کیسه او ناول یا بله لیک او لیکنه تحلیل کړای شي، ټولګي کې به درس ورکړای شي خو دا به تر ډیره تخنیکي وي او د هغې ډیټا او منطق په اساس وي چې ورسره شته دي. زما په فکر کره کتنه، ژباړه، لیکنه، څیړنه هم په بشپړ ډول نشي ختمولای خو کره کتوونکي، ژباړنان، لیکوال، څیړونکي به ددې پر ځای چې تخنیکي اړخونو ته توجو وکړي، د خلاقیت، هدف او معنا په لور رهي کړي.
هو دې کې نشته چې موټرو سره د اوښانو سفرونه او ګاډۍ له منځه ولاړې خو هغه بګۍ وال اوښبانه چې نوښتګر او د ژوند له ځغل سره تلای شول، د ډیرو ښو موټرو او هان لویو ټرانسپورټونو چښتن شول او هغه چې ځغل سره یې منډه نشوه وهلای بګۍ او اوښان یې هم له لاسه ورکړل.