مکثی مختصر پیرامون موضوع

پاکستان از نظر مساحت کوچکتر، نفوس کمتر و بنیۀ اقتصادی آن ضعیف تر از هند است. این کشور از همان روزهای نخست تشکیل خود در وضعیت ناهنجار و آگنده از دشواری های گوناکون قرار داشته است.

بخش های شرقی پاکستان از مناطق غربی آن هزاران کیلومتر فاصله دارد. به حیث یک دولت نو بنیاد، تشکیل ادارات دولتی را از صفر شروع کرد. پاکستان حین شکل گیری فاقد کادر و منابع مالی بود. روابط پر از تشنج با هندوستان که حین فرو پاشی نظام استعماری هند برتانوی بروز کرد، ماهیت سیاست خارجی این کشور را برای سالیان متمادی تعیین نموده است.

از همان ابتدا، برای پاکستان یافتن متحدین بخاطر تحکیم مواضع خویش و همچنان به منظور مقابله با هند به یکی از اهداف اساسی و فلسفه ی زندگی مبدل گردید. پاکستان در عین زمان به متحدینی در تقابل با افغانستان نیز نیاز داشته و پیوسته در جستجوی آن بوده است.

در جنگ سرد، پاکستان جانب غرب را گرفت. دلخواه ترین متحدین برای اسلام آباد برتانیۀ کبیر و ایالات متحدۀ امریکا بودند. به این ترتیب، از همان آغاز موجودیت خود سیاست خارجی پاکستان از ستراتیژی هند که پیوسته موضع بی طرفی و عدم انسلاک را تعقیب میکرد، متفاوت بود. پاکستان از همان آوان ایجاد به امریکا به حیث قوی ترین دولت دنیا اهمیت فوق العاده می داد.

درست دو هفته پس از تشکيل دولتی به نام پاکستان، غلام محمد وزیر مالیۀ پاکستان با “لیوئیس”، شارژدافیر سفارت امریکا ملاقات نموده و در باره جلب کمک های مالی از واشنگتن صحبت نمود.

رهبری پاکستان با سوء استفاده از تضادها میان اتحاد شوروی و ایالات متحدۀ امریکا مانع تلاش های دولت افغانستان مبنی بر استرداد استقلال مناطق پشتون نشین و ایجاد یک دولت مستقل پشتونستان می گردید.

محمد علی جناح، رئیس دولت پاکستان، در جلسۀ مورخ ۱۱ سپتمبر ۱۹۴۷ شورای وزیران این کشور نو تأسیس، اظهار داشت: ” تأمین امنیت ایالت سرحدی شمال غرب (پشتونخوا) اهمیت همه جانبه داشته و این مسئله تنها منحصر و محدود به پاکستان نمی شود.” جناح تأکید می کرد که گویا در عقب تلاش های افغانستان در مورد ایجاد دولت مستقل پشتونستان، اعاده‌ی حق خود ارادیت پشتون ها و بلوچ ها، گویا اتحاد شوروی قرار داشته و هدف آن شعله ور ساختن مجدد شورش های قومی در هند و پاکستان می باشد. برای ثبوت ادعای خود جناح استدلال می کرد که “صرف اتحاد شوروی پیام تبریکیه را به مناسبت تولد دولت جدید (پاکستان) ارسال نداشته است”.

در اکتوبر ۱۹۴۷ دو ماه پس از تقسیم هندوستان، جنرال- والی پاکستان جناح، نمایندۀ خاص خود را به نام میر لایق علی برای دریافت قرضۀ پنج ساله به امریکا اعزام نمود. میر لایق علی دو میلیارد دالر قرضه را تحت عنوان ” پوشش نیازمندی های اردو و انکشاف اقتصادی” از واشنگتن تقاضا نمود. جناح از طرف خود به امریکا وعده می داد که متحد وفادار آن باقی خواهد ماند.

درخواست پاکستان هیچ گونه چانسی برای عملی شدن نداشت و این مهم ثابت می ساخت که حکومت پاکستان درک نادرست از اولویت های سیاست خارجی آن زمان امریکا دارد. اولویت های خارجی آن دوره برای واشنگتن اروپا، شرق نزدیک و چین بود. حکومت امریکا به آن نظر بود که منطقۀ آسیای جنوبی هدف تهدید های فوری و بالفعل نمی باشد. علاوه بر آن، پاکستان از ظرفیت کافی برای تأمین منافع امریکا در سطح منطقه و جهان برخوردار نبود.

در دسمبر ۱۹۴۷ امریکا درخواست پاکستان را مبنی بر دریافت قرضۀ ۲ میلیارد دالری رسما رد نموده، لیکن گرانت ۱۰ میلیون دالری را که صفر عشاریه پنج فیصد مبلغ تقاضا شدۀ پاکستان را تشکیل می داد به پاکستان پیشنهاد کرد. در عکس العمل به جواب رد امریکا، وزیر امورخارجۀ پاکستان ظفرالله خان با خاطر آزرده توأم با کنایه اظهار داشت: “احساس نهایت دوستانۀ پاکستان در برابر امریکا، و اینکه ما ایدیالوژی روس ها (شوروی) را رد نمودیم، ایجاب می نمود تا درخواست ما “جدی” گرفته شود. توقع می رفت رفع نیازمندی های دفاعی پاکستان در جواب واشنگتن گنجانیده می شد.”

پاکستان به این ترتیب، نارضایتی خود را از برخورد واشنگتن ابراز داشت.

در این میان، به منظور جلوگیری از تشدید تشنج میان هند و پاکستان، ایالات متحدۀ امریکا از مارچ ۱۹۴۸ الی مارچ ۱۹۴۹ قیودات صدور اسلحه را به هر دو کشور وضع نمود.

در آغاز ۱۹۴۸ اولین سفیر امریکا، “پول اولینگ” با چند همکار معدود به پاکستان آمد. به تاریخ ۲۶ جنوری همان سال طی مراسم نهایت شانداری سفیر امریکا اعتبار نامه اش را به جنرال – والی پاکستان “جناح” پیشکش نمود. شکوه و جلال مراسم و اینکه “علی جناح” شخصاً بلافاصله روابط خیلی نزدیک با سفیر امریکا برقرار کرد بازگو کنندۀ آن بود که رهبری پاکستان تمایل سخت نزدیکی با واشنگتن را داشت. سه هفته بعد از مراسم تقدیم اعتبارنامه، سفیر امریکا “اولینگ” با همسرش به اقامتگاه “علی جناح” که در حاشیۀ شهر کراچی در لب بحر موقعیت داشت به مهمانی رفت. رهبری پاکستان به شمول صدراعظم با پشت پا زنی به عرف معمول دیپلوماتیک، حتی کارمندان عادی سفارت امریکا را گاه و بیگاه برای اشتراک در ضیافت ها نزد خویش دعوت میکردند… القصه، پاکستان به مساعی همه جانبه برای نزدیکی هر چه بیشتر با امریکا و جلب سرمایه گذاری های آن ادامه میداد.

در اکتوبر ۱۹۴۸ حین اجلاس عمومی سازمان ملل متحد در پاریس، صدراعظم پاکستان لیاقت علی خان با وزیر امور خارجۀ امریکا “مارشال” ملاقات نمود.این اولین ملاقات بین دو کشور در سطح بلند بود. صدراعظم پاکستان تیزس “تهدید اتحاد شوروی” و سائر مسائلی را که کشورش با آن روبر بود با “مارشال” در میان گذاشت. لیاقت علی خان هنگام گفتگو با “مارشال” مکرراً تأکید می نمود که “پاکستان هیچگاه شکار کمونیزم” نمی گردد و همچو چیزی غیر قابل تصور است… “

لیاقت علی خان بر مبنای استدلال خود امریکا را فرامی خواند تا به پاکستان کمک های مورد نیاز را مبذول دارد. “مارشال” به نوبۀ خود به لیاقت توصیه میکرد تا در جلب سرمایه های خصوصی کوشش کند.

سال ۱۹۴۹ برای پاکستان در کُل در رقابت با هند سپری شد. هر دو کشور تلاش اعظمی به خرج می دادند تا حسن نظر هر چه بیشتر امریکا را به خود جلب نمایند، هر یک با شدت و حدت زایدالوصف از “تهدید شوروی” یاد آور می شدند.

در اواسط ۱۹۴۹ رئیس جمهور ایالات متحدۀ امریکا از صدراعظم هندوستان “جواهر لال نیرو” دعوت بعمل آورد تا به آنکشور سفر رسمی نماید. علیرغم تمام “جانفشانی ها” از صدراعظم پاکستان لیاقت، دعوت بعمل نیامد. لیاقت واقعۀ مذکور را لطمۀ برای حیثیت و اعتبار خویش تلقی می نمود.

در این میان، صدراعظم پاکستان به طور غیر منتطره از طرف حکومت شوروی دعوت گردید تا به مسکو سفر نماید. این دعوت زمانی صورت می گرفت که روابط میان مسکو و کراچی نهایت سرد بوده و تبادلۀ سفارت خانه ها هنوز بین دو کشور صورت نگرفته بود. دعوت مذکور در اثر مهارت “راجی غضنفر” سفیر پاکستان مقیم تهران که روابطه دوستانه با سفیر اتحاد شوری در تهران داشت زمینه سازی گردیده بود. لیاقت حین یکی از سفرهایش از طریق تهران در می ۱۹۴۹ ملاقاتی با شارژدافیر شوروی در ایران “علی علی یف” انجام داده بود. حین این ملاقات صدراعظم پاکستان اظهار علاقمندی نموده بود تا به مسکو سفری داشته باشد. به تاریخ دوم جون دعوت نامۀ سفر به مسکو از طریق سفیر پاکستان در تهران به رئیس دولت پاکستان مواصلت کرد. در دسمبر همان سال (۱۹۴۹) حکومت امریکا نیز بالاخره صدراعظم پاکستان لیاقت علی خان را به واشنگتن دعوت نمود.

در این میان، موضع اتحاد شوروی تغییر کرد. مسکو به بهانه های مختلف سفر صدراعظم پاکستان را با آن کشور به تعویق میانداخت، سپس آنرا برای مدتی نامعینی به تأخیر انداخت. روابط اتحاد شوروی و پاکستان را الی ۱۹۵۴ می توان “خوددارانه” توصیف نمود. پس از پیوستن پاکستان به ساختار های نظامی غرب، می شود با اطمینان خاطر گفت که این روابط کاملا به سردی گرائید.

اندکی پیش رفته، تذکر می دهیم که اولین سفر رئیس دولت پاکستان” ایوب خان ” به اتحاد شوروی در سال ۱۹۶۵صورت گرفت.

در اخیر دهه چهل، وزارت خانه های امور خارجه و دفاع امریکا دیدگاه خود را در مورد جایگاه پاکستان در مناقشات احتمالی آینده تغییر دادند. دفتر لوی درستیز قوای مسلح ایالات متحدۀ امریکا الی شروع ۱۹۴۹ کشورهای جنوب آسیا، منجمله افغانستان را ” فاقد ارزش برای امریکا ” می خواندند. در عین حال، لوی درستیز امریکا به آن باور بود که از ناحیۀ لاهور – کراچی در شرایط معین می توان به حیث پایگاه عملیات هوائی علیه مناطق مرکزی اتحاد شوروی و همچنان تمرکز قوا بهره برداری نمود. از قوای مذکور می شد در صورت لزوم برای برگرداندن نواحی نفت خیز در شرق میانه و شرق نزدیک استفاده کرد. پایگاه های احتمالی در قلمرو پاکستان برای رخنه های تبلیغاتی، ایدیالوژیکی و عملیات استخباراتی نیز مناسب بودند.

وزارت امور خارجۀ امریکا در جریان اتخاذ آمادگی ها برای سفر صدراعظم پاکستان تفاهم نامۀ مفصلی را پیرامون روابط دو جانبۀ امریکا – پاکستان ضم یادداشت خصوصی در باره پالیسی امریکا در قبال این کشور در آستانۀ “جنگ کوریا ” در چهل و یک صفحه ترتیب و به قصر سفید ارسال داشت. اجزای عمدۀ این یادداشت خصوصی قرار ذیل بود:

– لیاقت در بارۀ ایالات متحدۀ امریکا و “طرز زندگی غرب” نظر نیک دارد. در عین حال، چون اذهان عامه در کشورش به شدت با غرب در ضدیت قرار دارد و سیاست امریکا را امپریالیستی می می پندارد، نمی تواند موضع خود را با وضوح تمام بیان نماید و به غرب بپیوندد.

– گرچه مناسبات امریکا- پاکستان در کُل دوستانه است، ” اما با آنهم مواردی آزردگی و ناراحتی ها در روابط دو کشور مشاهده می شود. روش امریکا در مسألۀ فلسطین باعث انتقاد شدید در مطبوعات پاکستان گردیده و حتی تظاهرات خیابانی را در آنجا تحریک نموده است. پاکستان از حکومت امریکا بخاطر نرمش در برابر هند و ترجیح دادن مواضع آن نسبت به پاکستان در مسألۀ کشمیر انتقاد می کند.”

– پاکستان کمک های نهایت اندک اقتصادی و نظامی امریکا را به دست آورده است. تقاضاهای پاکستان مبنی بر کسب کمک های نظامی از طرف حکومت امریکا “غیر عملی” خوانده شده اند. به جانب پاکستان در این مورد توضیحات ذیل داده شد:

” … به علت مکلفیت های سنگین بخاطر ارسال تسلیحات و تجهیزات نظامی به نقاط دیگر جهان و کشور هائیکه نسبت به پاکستان در برابر تهدید های بزرگتر و تهاجم بالفعل قرار دارند، دولت امریکا قادر نخواهد بود تا به پاکستان تجهیزات درخواست شده را به حجم قابل ملاحظه ارسال بدارد. “

– ” حوزۀ جنوب آسیا در کُل، از نقطۀ نظر نظامی اهمیت درجه دوم دارد. پاکستان در صورت بروز جنگ با اتحاد شوروی، می تواند میدانی برای فعالیت قوای هوائی امریکا باشد. “

” … لیکن، از تأکید آشکار بالای موضوع اخیرالذکر اجتناب صورت گیرد، چون حکومت ما بارها خاطر نشان ساخته است که کمک های ما به حوزۀ مذکور عوامل اقتصادی دارد.”
ادامه دارد #اسراردیپلوماسی