راټولوونکی: ډاکتر ماخان میږی شینواری

Die Antinomien der reinen Vernunft،،

یوه د مخه راوړنه:

۱ – ما په یوه د مخه لیکنه کې دتیزې او انتیتیزې باندې خبرې ګړې وي او هلته د انتینومي وی یا کلمې سره مخامخ شوم، لږورته کونجکاوشوم، ومې غوښتل،چې دا هم ګرانولوستونکوته له الماني پښتوکړم. نه پوهیږم، چې موږبه څومره ددې ،،د کانت،، د لیکنو سره بلد یو، خو زه ورسره سوچ بوچ نویوم، نو ماته یې له دې امله په پښتوکولوپوره ستونځې جوړې کړې، ډېروهڅیدم، چې خپل د لیکنې اوژباړې هنرڅخه کار واخلم، خوبیا هم نه پوهیږم، چې څومره به مې پوهوړ لیکلي وي. تاسو درانه فلسفيپوهان دې مرسته وکړي، چې دا زما نیګرتیا پوره کړي اوکه هر ډول مو خوښه وه.

۲ – زما له پاره دا فلسفي مسلکي کلیمې یا ویونه په پښتو هم پوره ستونځمن دي یا وو، هیله مې ده، چې داسې نیمه نیمخوره به مې یا لږترلږه د پرې پوهیدنې پښتوکړي وي، دا په دې مانا، چې پښتو اڼدول به يې ورنږدې وي، چېموخه ترېوپوهیدلی شو. 

۳ – زه مسلکي نه یم، خودا چې دا د تیزې او… تر انتینومي پورې خبرې اترې مې خوښې شوې، ومې غوښتل ګرانو هیوادوالو ته یې وړاندې کړم، هیله ده، چې که داسې نورې لیکنې مولوستلې وي، دا مو هم داسې لږڅه د پام وړ وګرځي.

،، د سوچه هوښیارتیا یا فکرتوان انتینومي،،

د سوچه هوښیارتیا انتینومي ( یوناني انتی،، مخامخ،، نومي ،، لار یا قانون،،) د هوښیارتیا یا فکرتوان پوښتنې ته سم اندیز یا منطقي ردوونکې ځوابونه دي. ایمانوېل کانت دا د سوچه هوښیارتیا کرتیک په ترانسڅندنتالې دیالیکتیک کې و څیړلې یا خبرو ته را واچاوه. 

der Kritik der reinen Vernunft Transzendentalen Dialektik 

  ((Vgl. Immanuel Kant: AA III, 281–382

 د سوچه هوښیاتیا کریتیک په همغه د مخه د لومړي چاپ په وینا کې کانت لیکي:

،، د خپلې پیژندنې په ډله کې ( هم اندیزه ډله) انساني هوښیارتیا یا  فکرتوان یو ځانګړی برخلیک لري:

دا چې دا (یعنې هوښیارتیا یا فکري توان) د پوښتنوله لارې زوریږي، هغه چې دی (دا فکري توان یا هوښیارتیا) یې نه شي ردولی: ځکه چې دی له پیداېښته پخپله هوښیارتیا یا فکري توان له هغه نه شي تیرېدلی، چې ګوندې دا هغه ته ځواب نه شي ورکولی، ځکه چې دا د ټول انساني هوښیارتیا یا فکريتوان له منځ پانګې اوړي.   

د کانت له مخې اړیینډوله هوښیارتیا یا فکرکولتوان دې ته مائل کیږي، چې زموږ د خیال  او قضاوت یو رایوځای شوی – یا راټول شوی یووالی ولټوي، چې له دې سره د پیژندنې د باوريکیدنې ورشو پراخه کړي. له دې سره دی د اصولو (پريڅیپ) یا فکر(ایدې) یا نظر قضاوت ته راهڅوي، چې دا د ممکنه تجربو ورشو پرېږدي:،، ترانسڅندنت قضاوت،،. دا چې یو سوچه فکري توان یا هوښیارتیا له تجربې د مخه شتون لروده، چې د دې قضاوت توان له مخه لري، نویواځې د فکري توان یا هوښیارتیا، ردکیدونکي یا انتینومي او ناسمون، چې له دې سره منځ ته راتلی شي، رابرسیره کړي (راڅرګند یا رابربنډ کړي).     

د دې پیژندتوان – یا هوښیارتیا کریتیک ،، د سوچه هوښیارتیا یا فکرکولتوان،، یوه برخه  جوړوي، چې د یوې،، ټوله نړۍ،، فکر د یو شي یا مضمون په څیر لري.

یوګونې انتینومي

د کانت له مخې یوګونې ،، ردونخبرې یا ردونبحث،، یا انتینومي د تیزې او انتیتیزې په بڼه په لومړی سر کې یود بل مخامخ ایښوول کیږي یا راوړلکیږي. له دې پسې بیا د تیزې او انتي تیزې له پاره یوه ښوونه سرته رسولکیږي. په ښوونه کې هروار یوه یادونه تړلکیږي یا راوړلکیږي، چې د ردونې منځ ته راتلنه روښانه کوي او د هغه اوبیونې یا حل  وړاندې کوي. دا د کاتیګوري سرلیک پسې ځي یا تعقیبوي.

تیزې اوانتیتیزې یې دي:

Antinomien der reinen Vernunft nach Kant (B454ff)

د سوچه هوښیارتیا یا فکري توان انتینومي

(د کانت له مخې یا اند یې) اوبیونه یا حل:

دا یو د بل سره مخامخ درېدلې تیزې او انتیتیزې د کانت له انده له تیزې او انتیتیزې څخه د کومې په ګټه پرېګړه نه شي کولی. د دواړوله پاره یو دلیل پیداکیدی شي، چې د کانت د منلي قانون یا لار له مخې د ټولیزسم اند یوه اړیینکیدونکې څرګندېدونکې ښوونه ورکوي. دا چې یو د بل ردکیدونکي اړیینکیدا رامنځ ته کیږي، کانت له انتینومي غږیږي. د هوښیارتیا یا فکرتوان ناسمه کارونه په ورځني میتافزیک کې د کانت له انده د یو د بل ردکوونکو قضاوت کونې(میتافزیک کریتیک دې وکتل شي) په ګوته کوي

دا پورته راپورته شوې پوښتنې د کانت له اند یواځې د ترانسڅندنتلفلسفې له لارې اوبی کیدی شي: 

که هوښیارتیا د پیژندنې دواړه سرچینې، پوهیدنتوان Verstand او احساسیدنوالی Sinnlichkeit په پام کې ونیسي اودهغو هره برخه سره توپیرکړي، نوسړی په پام کې راوړی شي، چې دا وی،، نړۍ،، په تیزې، انتیتیزې او ښوونو کې، زر تجربوي د را ټولې شوې کلیمې یا وی  د ټولبرېښیدونکو څرګندېدنو ،زر،، اینتلکتول،، د ټولو الاتو د یوه سیستم په څیر وکارول شي. بې له دې یو د بل له بدلیدونو سره د دواړو انتینومیو تیزې او انتیتیزې په برابرډول ناسمې انځوریږي، د دریمې اوڅلورمې انتینومي ممکن دواړه د نړۍ-کلیمې د همغه یوه څخه د دواړو کارونډول  رښتیا راووځې. د دریم داسې په نامه خپلواکوالي انتینومي کانت ته اجازه ورکوي، چې په خپله کارنده یا عملي فلسه کې ازادي د پوستولات Postulat (وینا چې تل رښتیا نیولشوي وي یعنې تل رښتیاوي) په ځیر رامنځ ته کړي. 

له دې پسې راړنه:

ځنې ویونه، چې ګومان مې دۍ اړیین وي، دلته داسې لږ د پیژند له مخې یا سره روښانه کوم.

Postulat: وینا چې تل رښتیا نیولشوي وي یعنې تل رښتیاوي.

کاوزالیتي Kausalität

کاوزالیتي Kausalität په ټولیزه توګه په ژبکارونه او همداسې فلسفه کې د سرچینې او اغیز اړوندوالی په نخښه کوي، کوزالیتي ته سنونوم ،،سرچینه-والی،،.

ساده بیلګه: 

دا چې ورښت ورېدلی دۍ، سرکونه لانده دي.

کتنه یا ژورکتنه Einsicht : 

کتنه یا ژورکتنه دې په ورځنې ژوند کې دا وي، چې د یوه شيورشو خویونه، اړوندوال او اړیکې ذهني ټیک وپیژندل شي،  فکري راونیول شي او شي ډوله سم وپوهیدلی – واخستل – یا ومنل شي.

پیژندنه Erkenntnis:

د پیژندنې Erkenntnis وي له پاره یووالیز پیژند نه شته. په لومړي راتنګ- یا نزدېوالي کې کیدی شي پیژندنه (اېرکنتنیس) د پروسې او لاس ته راوړنې د یوه د کتنې یا تجربې له لارې ګټلې پیژندنه  وښایو يا په نخښه کړو.

پیژندنتیوري (۱) Erkenntnistheorie  د فلسفي بنسټورشو ده، چې د زده کړې یا پوهیدني له پاره پوښتنې د نیونو له لارې، د پوهنې او د باوري کیدنو منځ ته راتلونکې نورې بڼې په بر کې نیسي. 

له دې سره دا هم څیړل کیږي، چې څه اخلاق او څه (ځان ته) رواکول څه سرته رسوي او د ګومان څه ډول د باوري کیدو په کوم ډول لیدوړ منځ ته راتلی شي. 

(۱) پیژندنتیوري او نه پیژندتیوري. دا دوه سره بیل څه دي. 

ترانسڅندنتل transzendental

ترانسڅندنتل transzendental (لاتین  transcendere له پولې ،،اووښتنه،،) د پیژندنتیوري اړوندوالي د تجربو په (نسبت) کارول کیږي ـ دا په خیال کې راوړنې یا پیژندنې له مخې، کوم چې د ایمپیري تجربو له لارې لاس ته نه شي راوړلکیدی، د هغه باوریوالی مګر باید ونیولشي، چې د دې سره رښتیاخونديونه ولري او له دې سره پیژندل او پوهیدل شوني یا کیدوني وي.

د انسان فکريتوان پانګه، چې کتنه یا مطالعه یې لاس ته راوړي، اړوندوالی وپیژني، چې یو شی ونه ګوري یا پام ته رانه شي،  یو قضاوت په وکړی شي او پسې یوې کړنې پسې مخ کړي یا ځان لوریز کړي.

د هوښیارتیا Vernunft یا فکري توان وی په خپل نوي کارونه کې یو د فکر له لارې ټاکلې انسانۍ فکري توان  geistiges انساني پیژندنې ته بډایي په نخښه کوي یا بولي.