د هر اثر لومړى لوستونکى خپله د اثر ليکوال دى، خلاق او هڅاند ليکوال خپله هره ليکنه د ليکنې په جريان کې او د ليکنې تر بشپړېدو وروسته په بيا بيا به انتقادي نظر لولي، خو دا لوستنه يې عادي نه وي.

دى د لوستنې پرمهال ځانته خنډونه را ولاړوي، نيوکې پرې کوي، ځان ته په لوى لاس پوښتنې پيدا کوي او بيا يې د حل کولو او له منځه وړلو لپاره په خپله ليکنه کې سمون راولي او محتوايې هر ځل تر پخوانۍ بڼې ښه کېږي او اثر يې د جامعيت او بشپړتيا خواته ځي.

که چېرته ليکوال دا هنر ولري، د خپلې ليکنې خوګانې د نورو تر نيوکې او اشارې وړاندې خپله پيدا کوي او حل لاره ورته لوټوي، نو ځکه د اثر د وړاندې کولو پر مهال د کره کتونکو له نيوکو تر ډېره خوندي وي او د يوه ډول ارام احساس کوي چې دا احساس کله کله د ليکنې څخه د رضايت لپاره وي، خو کله بيامضرتمامېږي.

مضر په دې مانا چې که ليکوال تل په دې فکر وي چې عالي او بې نيمګړتياوو ليکنه يې کړې او له خپلې هرې ليکنې رضايت او قناعت څرګند کړي، نو پر مخ يې د نوښت دروازې تړل کېږي، توښتيز او يا حتى شاهکار اثار نه شي پنځولى.

په بل عبارت ، ارام او ټنبل اموخته کېږي، يو ډول داسې غرور ورسره ملګرى کېږي چې په تدريجي ډول ليکوال له خپلو لوستونکو لرې کوي او له اثر نه يې د نوښت او خوند مالګه ورکېږي.

ځينې داسې ليکوالان شته چې د ليکنې پرمهال ځان تېر باسي، نه يواځې چې په خپله ليکنه پر بيا بيا کتنه نه کوي، بلکې ځينې ستونزې او نيمګړتياوې چې په اثر کې يې موجودې وي او دى يې هم درک کوي، چندان پاملرنه ورته نه کوي، همداسې يې پټې ساتي.

دا کار شايد د ټنبلۍ او يا هم په ددې سبب وکړي چې لوستونکو ته اوچت او تجسسي مقام نه ورکوي، لوستونکى عادي ګڼي، فکر کوي چې دا يوازى خپله دى دى چې د ليکنې ستونزې يې درک کوي، شايد لوستونکى دا وړتيا ونه لري.

په داسې حال کې چې خپل لوستونکى بايد هېڅ وخت هم عادي ونه ګڼي، داسې فکر وکړي چې د اثرهرعادي لوستونکى يې نقاد ذهن لري، يوازې دده د ليکنو نيمګړتياوو ته ځير دى او د ليکنې په ستونزو پسې يې څراغ را اخيستى.

له لوستونکي دا وېره که څه هم لوستونکى به نقاد ذهن ونه لري، خو دا موضوع له ليکوال سره مرسته کوي چې تر ډېره حده بشپړ او جامع اثر رامنځته کړي.

دلته يوه بله ډېره مهمه خبره دا ده چې ليکوال بايد د خپلې ليکنې د لوستلو پرمهال سره له دې چې د سمون او ترتيب(حذف او زياتونې) بشپړ صلاحيت يې لري، له ځانه لوستونکى جوړ کړي، خلاق او نقاذ ذهن ولري.

دى چې له خپلې ليکنې سره کوم چلند او په اړه يې قضاوت کوي، نو دا دې په ياد وساتي چې د هر بل لوستونکي قضاوت او چلند به له ليکنې سره تر ده سخت وي.

که ليکنه يې خوښه شوه، نو اړينه ده چې د خوښېدو يا ښېګڼو ټکي يې په ذهن کې ياداشت کړي، په دې پوه شي چې ليکنه يې ولې ښه وه، کوم مثبت ټکي يې درلودل، له ابهام او ګونګتيا نه څومره لرې وه، پيغام او موخه يې څومره روښانه وه، تورې او جملې يې څومره پر ځاى کارېدلې وې، د لفظونو او ماناګانو تړاو يې څنګه و؟

په همدې ترتيب د منفي خواوو يا کمزورو برخو په ياد ساتل، لاملونه يې او د حل يا د له منځه وړل يې ياداشت کول د ليکوال لپاره ډېر اړين دي.

دا يادښتونه نه يواځې چې ليکوال ته د همدې تر لاس لاندې ليکنې په اصلاح کې مرسته کوي، بلکې دده د راتلونکو ليکنو پرمهال ورته د يوه لارښود مانا لري، په اثر کې يې پوخوالى، کره والى او دروند والى پيدا کوي.

پرځان کره کتنه د ځان پېژندنې او ځان موندنې بنسټ جوړوي، په يوه داسې ټولنه کې چې پر ادبي اثارو يې معياري او بې پرې نقد يا کره کتنه ډېره کمه وي، د ليکوال اثر خپله د ليکوال کره کتنې ته خورا ډېر اړ دى.

دا خبره به داسې توضيح کړم چې معياري او اصولي کره کتنه له ليکوال سره د غوره اثر په رامنځته کولو کې مرسته کوي، ليکوال ته خپلې نيمګړتياوې يا خامۍ ور په ګوته کوي، خو که دا کار ونه شي، نو اثر يې په نيمګړتياوو کې پاتې کېږي.

سره ددې چې د ليکوال کره کتنه هم دهغه د پوهې او معلوماتو په دايره کې وي، خو دا به لږ تر لږه لوستونکو او يا کره کتونکو ته ددې قناعت ورکړي چې هغه له خپلې ليکنې سره بې پروايي نه ده کړې، خپل ځواک او نهايي پوهه يې ورڅخه نه ده سپمولې.

زه نه وايم چې له دې لارې به ليکوال رښتيا هم يو بشپړ او معياري اثر وړاندې کړي، خو لږ تر لږه به يې دا کار کړى وي چې د لوړې کچې د کره کتونکو او نقادو لوستونکو کار اسانه کړي او ځان له ملامتيا وژغوري.

د ليکنې تر خپرېدو يا مخاطب ته تر وړاندې کېدو وړاندې دا موضوع ځکه ډېره مهمه ده چې تر دې وخته د ليکوال اثر د هغه خپل مال ګڼل کېږي، دى ورباندې بشپړ حاکميت لري، اثر يې لا په واک کې دى.

کله چې بيا اثر دده له لاسه ووت، د لوستونکو يا خپلو مخاطبينو لاس ته ورغى، نو نور هغوى هم په کې شريک دي، کتابتونونو او بازارونو ته ځي، د بېلابېلو کچو لرونکو لوستونکو لاس ته ورځي.

بيا نو ليکوال د چا د نقد او نيوکې مخه نه شي نيولى او نه يې هم په ځانګړي مخاطب پورې محدودولى شي، دى مجبور دى چې دهغوى قضاوت ته غاړه کېږدي او د خپل اثر مثبت او منفي خواوې د هغوى په نظرونو او وړانديزونو کې و ارزوي.

يوه ورځ مې له يوې راډيو نه د ماشومانو لپاره ځانګړې خپرونه اورېده، په وروستۍ برخه کې يې کوچنۍ ډرامه درلوده، څو ماشومان باغ ته د مېلې لپاره ځي، هر يو له کوره د پخلي لپاره يو څه وړي.

يو ماشوم له ډېرې بې وزلې کورنۍ څخه وي، کور کې يې څه نه وي، مور يې يوازې مالګه ورکوي، کله چې مېله پيل شي، نو له دې ماشوم سره يوازې مالګه وي، نور ماشومان يې له مېلې شړي، په لاره کې باغوان په مخه ورځي.

باغوان يې د ژړا د لامل پوښتنه کوي، چې خبر شي بېرته يې ور ولي او ماشومانو ته وايي چې خير دى غريب دى، درسره ملګرى يې کړئ، ماشومان د باغوان خبره مني او ډرامه د ماشومانو په خندا پاى ته رسېږي.

ددې ډرامې له اورېدو وروسته ماته ځينې پوښتنې پيدا شوې، که زه ددې ډرامې ليکوال وى، ما ډرامه داسې جوړوله چې ماشومان ډوډۍ پخوي، د خوړلو په وخت کې يې پام شي چې بې مالګې ده، هغه شړلي ماشوم ته يې پام کېږي چې مالګه ورسره ده.

پسې ورځي، را پخلا کوي يې،د ډوډۍ مالګه برابروي او سره خاندي، دلته له يوې خوا د مالګې پر اهميت يو پيغام وړاندې کېږي او له بلې خوا ماشومان خپله يوه ستونزه په خپله هواروي، درېيم کس ته اړتيا نه پيدا کېږي.

دلته څرګندېږي چې په خوړوکې تر ټولو مهم شى( مالګه) له بېوزلي ماشوم سره وه، له داسې مېلو پرته په عادي ژوند کې هم هر څوک ځانګړى ځاى لري، هېڅ شى او هېڅوک بې ضرورته نه دي پيدا شوي.

ما داسې فکر وکړ چې د ډرامې ليکوال په خپله ډارمه بيا ځلي نقد او کتنه نه ده کړې، پيل يې ښه کړى، خو پايله يې بې خونده او د عامو لوستونکو د توقع خلاف او ډېره زړه را ښکونکې نه وي.

ليکوال بايد پوه شي چې د خپلو مخاطبينو پر وړاندې مسوول دى، هغوى حق لري چې دده پر اثر نيوکه وکړي، وړانديز ولري او په منفي خواوو يې سترګې پټې نه کړي.

دا هم طبيعي ده چې په ليکوال نيوکه ډېره ښه نه لګي، خامخا ورسره يو څه حساسيت څرګندوي، په ځانګړي ډول د عامو لوستونکو په نيوکه زرجدي کېږي، ځکه فکرکوي چې دى ترهغوى ښه پوهېږي.

د دې لپاره چې ليکوال تر يوې کچې ددې ستونزو او نيوکو مخه ونيسي، نو د لوستونکو تر نيوکې او کتنې وړاندې دې د خپلې ليکنې کره کتونکى او لوستونکي شي، تشې دې ډکې کړي او شته پوښتنو ته دې مخکې له مخکې ځواب ووايي.

————————–

د لیکوال ځینې نورې لیکنې:

سپین سترګی، بوطیقا، شاعر څوک دی؟ ، افغاني رسنۍ او نړیوالتوب، د محب هنر، هنر ادبیات…. ،

مینه او غرور، پنځمه برخه، په ادبیاتو او هنر کې….، د ځان غم، ادبیات او تکنالوژي، قضايي لمونځ،

د شعر کرکتر، په موضوع ټاکنه کې د اجمل ښکلي… ، پېغور، د مرغانو بیه، پر ګلونو مین شاعر،

 بله ورځ، ارواپوهنیزه….، افسانه او اسطوره، نازک الملایکه…،  پټه خبره، د اسطورو مطالعه څه ګټه لري؟، شعریت څه دی؟ ، د شاعرۍ عروج او نزول، محمد اصف غمګین…، په شعر کې د کلمو ټاکنه،

ننی مخاطب او ټولنیزې رسنۍ، د اوبو غوندي روانه شاعري، ادبیات او جادويي ریالیزم، د شعر تحلیل او تجزیه، زما مینه، د ښار ماڼۍ، د شعر فلسفه، وروستی فصل ، ادب او ټولنیز بدلون، ماشوم او پسه ، سوله او جګړه ، ارمان، لیکوالي، خنډونه او تجربېش