فونيټیک د ژبپوهنې هغه څانګه ده چې د انسانانو د ویناوو فزیکي اړخونه مطالعه کوي. په دې ډګر کې، ارټیکیو لیټوری فونېټکس د غږونو تولید میکانیزمونه په نښه کوي او دا څېړي چې غږونه څنګه د انساني بدن په بیلابیلو برخو کې رامنځته کېږي.

ارټیکیو لیټوری فونېټکس یوازې یو علمي مفهوم نه دی، بلکې په ژبپوهنې، وینا روزنې، او د ژبې زده کړې ډګر کې مهم عملیاتي ارزښت لري. د دې مقالې موخه دا ده چې ارټیکیو لیټوری فونېټکس په تفصیل سره وڅېړو او د دې علمي او عملي اړخونه واضح کړو. لیکنه به په لاندې برخو ویشل شوې وي: د تاریخي شالید څېړنه، اساسي مفاهیم، کټګورۍ، څېړنیزې میتودونه، عملي ګټې، او د دې موضوع راتلونکي امکانات.

ارټیکیو لیټوری فونېټکس د ژبپوهنې هغه برخه ده چې د غږونو د تولید فزیکي اړخونه مطالعه کوي. د دې څانګې تاریخي شالید د انسانانو له لومړنیو هڅو سره تړاو لري چې د ژبې جوړښت او غږونو د تولید پروسه درک کړي. دغه ډګر د انساني بدن د فزیولوژیکي سیستمونو او غږ تولید ترمنځ اړیکه په نښه کوي.

د ارټیکیو لیټوری فونېټکس د مفاهیمو ریښې د لرغونو یوناني او رومي تمدنونو دورې ته رسېږي. ارسطو (Aristotle) په خپلو لیکنو کې د وینا د تولید لپاره د سږو، غاړې، او حنجرې رول ته اشاره کړې. هیروفیلس (Herophilos)، چې د لرغونې فزیولوژۍ بنسټ اېښودونکی ګڼل کېږي، د انساني غږ تولید سیستم په اړه ابتدایي څېړنې وکړې. په لرغونې هند کې، د سانسکرت ژبې د مطالعې پر مهال پانیني (Pāṇini) د غږونو تولید د فونيټیک اصولو لومړنی چوکاټ وړاندې کړ.

په منځنیو پېړیو کې، د اسلامي نړۍ پوهانو د ژبې د غږونو د تولید په اړه علمي څېړنې پر مخ وړلې. د مثال په توګه، ابن سینا (Avicenna) په خپلې کتاب “القانون فی الطب” کې د غږ تولید فزیکي او طبي اړخونه تحلیل کړي دي. دغه څېړنې د غږ تولید فزیکي میکانیزمونه په نښه کړل او د ارټیکیو لیټوری فونېټکس د پرمختګ لپاره یې بنسټیزه مرسته وکړه.

رنسانس د ژبپوهنې او طبیعي علومو د پرمختګ لپاره د زرینې دورې په توګه یادیږي. په دې دوره کې، پوهانو د غږونو د تولید لپاره د بدن د فزیولوژیکي سیستمونو دقیقې څېړنې وکړې. په ۱۶مه او ۱۷مه پیړۍ کې، د ګالیلیو او د دیکارټ په څېر پوهانو د بدن د فزیکي فعالیتونو مطالعې ته علمي بنسټ ورکړ.

په ۱۹مه پېړۍ کې ارټیکیو لیټوری فونېټکس د یوې ځانګړې څانګې په توګه وده وکړه. دانیل جونز (Daniel Jones) او هنري سویټ (Henry Sweet) د غږونو د تولید په طبقه بندۍ کې مخکښ و. دوی د غږونو د تولید لپاره ځانګړي اصطلاحات جوړ کړل، لکه د ژبې او شونډو د ځای ټاکلو لپاره د “بایلابیلز” او “الویولر” اصطلاحات.

په دې دوره کې، علمي میتودونه لکه د انسان د غږ تولید په اړه مشاهده او مستند کول عام شول. د اروپايي پوهانو هڅې د ارټیکیو لیټوری فونېټکس بنسټيزو اصولو ته وده ورکړه.

په ۲۰مه پېړۍ کې، د ټکنالوژۍ پرمختګ د ارټیکیو لیټوری فونېټکس څېړنې ته نوي ابعاد ور اضافه کړل. د ایکس رې (X-ray) او د ماغزو د سکین کولو (MRI) تکنالوژي معرفي شوه، چې له لارې یې ساینس پوهانو د انسان د غږ تولید پروسه په دقیقه توګه مطالعه کړه. همدارنګه، د سونار او کمپیوټري ټوموګرافي وسایلو له لارې د غږونو تولید د فزیکي میکانیزمونو په اړه ډېر جزئیات ترلاسه شول.

نن ورځ، ارټیکیو لیټوری فونېټکس یوازې د ژبپوهنې په ډګر کې نه دی محدود، بلکې د وینا روزنې، طبي ساینس، او د ژبې د زده کړې په څانګو کې هم پراخه کارونه لري. دا ډګر اوس مهال د غږ تولید او وینا ستونزو د تشخیص او درملنې لپاره په پرمختللو وسایلو سره مطالعه

ارټیکولیشن هغه فزیکي پروسه ده چې انسان د خپل غږ تولیدي سیسټم په مرسته ترسره کوي، ترڅو د وینا غږونه تولید کړي. دا پروسه د غږ تولیدي سیسټم (vocal apparatus) پر بېلابېلو برخو ولاړه ده، چې پکې د شونډو حرکت، د ژبې موقعیت، د غاښونو ترتیب، د حنجرې فعالیت، د سږو هوايي جریان او د ستوني رول شامل دي. ارټیکولیشن په ساده ډول د بدن بیلابیلو برخو همغږي شوې هڅه ده چې غږونه رامنځته کړي.

د ارټیکولیشن مفهوم یوازې د غږ تولید ساده عمل نه دی، بلکې دا د بدن د بیلابیلو برخو د پیچلي کنټرول مجموعه ده. هره برخه ځانګړې دنده لري. د مثال په توګه، ژبه د غږونو ځای ټاکي، شونډې د غږونو جوړښت بشپړوي، او حنجره د غږ تارونو د کمپریشن له لارې د غږ شدت تنظیموي. دغه پروسه د وینا وضاحت، د غږونو تفکیک او د ژبې د څرګندولو لپاره اساسي اهمیت لري.

د غږ تولید لپاره اړین فزیولوژیکي سیسټمونه

شونډې د وینا په تولید کې مرکزي رول لري او د غږونو د جوړښت او وضاحت لپاره مهمې دي. په ځانګړې توګه، شونډې د بېلابېلو غږونو لکه/p/، /b/، او /m/ یا پ، ب او م په تولید کې کلیدي رول لوبوي، چیرې چې شونډې د هوا جریان بندوي او بیا یې خوشې کوي. د شونډو ګردیدل د “راونډډ” غږونو لکه /u/ او /o/  یا و په تولید کې مرسته کوي، په داسې حال کې چې د شونډو خلاصیدل د بېلابېلو غږونو د توپیر لپاره مهم دي.

شونډې د غږونو شدت او ټیټوالي په تنظیم کې هم برخه لري. د مثال په توګه، د هوا د جریان د شدت بدلون د وینا اواز ته ځانګړی کیفیت ورکوي. د شونډو انعطاف او د هغوی چټک حرکتونه د انسان لپاره دا ممکنه کوي چې مختلف ډول غږونه په اسانه تولید کړي، چې د ژبې د تکامل په برخه کې یې د پام وړ ونډه لرلې ده.

ژبه د غږ د تولید په پروسه کې تر ټولو مهم غړی ګڼل کېږي، ځکه چې د هغې موقعیت د غږونو ځانګړتیاوې ټاکي. د بیلګې په توګه، د ژبې سر د الویولر غږونو لکه /t/ او /d/ یا /ت/د/ په تولید کې مرسته کوي، په داسې حال کې چې شاتنۍ برخه یې د ویلار غږونو لکه /k/ او /g/ یا /ک/ګ/لپاره اړینه ده.

ژبه د غږ تولید لپاره د متحرکو او دقیقو حرکتونو وړتیا لري. دغه انعطاف د ژبې لپاره دا ممکنه کوي چې بېلابېل غږونه تولید کړي، له هغه جملې چې په ورځني خبرو کې کارول کېږي، تر هغو چې په مختلفو ژبو کې ځانګړی اهمیت لري. د ژبې ځانګړې موقعیتونه د غږونو لوړوالی (high) او ټیټوالي (low) تنظیموي، چې د وینا اواز ته ځانګړې موسیقي ورکوي.

غاښونه د ژبې او شونډو سره په ګډه د ځینو غږونو تولید کې مرسته کوي. ډینټل یا غاښيز غږونه لکه /θ/ (په انګلیسي  “think” یا /ث/ کې) د ژبې د سر او مخکنیو غاښونو ترمنځ تعامل له لارې تولیدیږي. غاښونه د غږونو د جریان تنظیم کې مهم رول لوبوي او د هغه وضاحت لپاره اړین دي.

د غاښونو سم ځای پر ځای کېدل د وینا د غږونو د درک وړتیا لوړوي. د بېلګې په توګه، په هغو کسانو کې چې د غاښونو ترتیب یې سم نه وي، د وینا غږونه ممکن کم روښانه یا غلط تلفظ شي. د دې لپاره، د غاښونو دنده د وینا په وضاحت کې خورا مهمه ده.

حنجره د غږ تولید مرکزي برخه ده او د غږ تارونه (vocal cords) پکې موقعیت لري. د غږ تارونه د هوا جریان د تېریدو په پایله کې فشار ور کوي، چې د وینا لومړني غږونه تولیدوي. د حنجرې د کمپریشن یا فشار سرعت د غږونو شدت او فریکونسۍ ټاکي، چې د هر شخص ځانګړی اواز جوړوي.

حنجره د وینا د غږونو لوړوالي (pitch) په تنظیم کې هم مهم رول لوبوي. د بیلګې په توګه، د نارینه او ښځینه غږونو توپیر تر ډېره د حنجرې د جوړښت او فعالیت پورې اړه لري.

ستونی د غږونو فلټر کولو پروسه پر مخ وړي او د غږونو (tone)  ټاکي. دا د هوا د جریان لپاره یوه سیمه برابروي چې د غږ تارونو څخه د هوا تېرېدل کنټرولوي. د ستوني اندازه او شکل د غږونو ځانګړتیاوې اغېزمنوي، چې د هر فرد اواز ځانګړی کوي.

سږي د غږ تولید لپاره د انرژۍ بنسټیزه سرچینه ده. د هوا جریان چې د سږو څخه راځي، د وینا تولید پیلوي. د هوا جریان فشار د غږ شدت کنټرولوي او د هغه ثبات د غږونو په کیفیت کې مهم رول لوبوي.

د ارټیکیو لیټوری فونېټکس علم د غږ تولید د فزیکي میکانیزمونو په مطالعه تمرکز لري، خو دا علم یوازې نظري اړخ نه لري. د دې پراخه عملي کارونې په مختلفو برخو کې تر سترګو کېږي، لکه ژبپوهنه، د ژبې زده کړه، د وینا د ستونزو حل او ټکنالوژۍ کې چې هره برخه یې دلته په لنډه توګه تشریح کيږي:

ارټیکیو لیټوری فونېټکس په ژبپوهنه کې د ژبو د غږونو د جوړښتونو او توپیرونو په تشریح کې کلیدي رول لوبوي. په ژبپوهنې کې دا علم د دې لپاره کارول کېږي چې د بېلابېلو ژبو غږیز سیستمونه تحلیل شي او د دوی ځانګړتیاوې پرتله شي. د بېلګې په توګه، د پښتو ژبې د /خ/ غږ او د انګلیسي ژبې د /k/ غږ پرتله کول ښيي چې دا غږونه په تولید کې توپیر لري: /خ/ یو فرېکیټیف غږ یا هغه غږ دی چې د تولید پر مهال د هوا جریان د یوې نرۍ تنګوالې له لارې تېرېږي، په داسې حال کې چې /k/ یو سټاپ یا تم غږ دی.

سربېره پر دې، ارټیکیو لیټوری فونېټکس د ژبپوهنې په نورو څانګو، لکه فونولوژي کې هم کارول کېږي ترڅو د ژبو غږیز قوانین ارټیکیو لیټوری فونېټکس د ژبپوهنې په نورو څانګو، لکه فونولوژي کې هم کارول کېږي ترڅو د ژبو غږیز قوانین تفسیر کړي. په فونولوژي کې، د غږونو ترمنځ توپیرونه یوازې د تولید له مخې نه، بلکې د هغوی د کارونې له مخې تحلیل کېږي. د بېلګې په توګه، په انګلیسي ژبه کې د /p/ غږ په ځینو حالتونو کې “aspirated” کېږي (یعنې د تولید پر مهال اضافي هوا خوشې کوي)، لکه په “top” کې، خو په ځینو حالتونو کې نه، لکه په “spot” کې . ارټیکیو لیټوری فونېټکس د دې توپیر فزیکي دلیلونه وړاندې کوي، پداسې حال کې چې فونولوژي یې د ژبې په سیسټم کې د رول توضیح کوي.

د ارټیکیو لیټوری فونېټکس کارونه د ژبې زده کوونکو لپاره د تلفظ د سمون لپاره خورا مهم دی. زده کوونکي د دې علم په مرسته زده کوي چې څنګه د نوې ژبې غږونه په دقیق ډول تولید کړي. د بېلګې په توګه، د عربي ژبې زده کوونکي ممکن د انګلیسي ژبې د /p/ غږ تولید کې ستونزه ولري، ځکه چې د دوی په مورنیو ژبو کې دغه غږ ممکن شتون ونه لري. د ارټیکیو لیټوری فونېټکس د تخنیکونو له لارې دوی زده کوي چې شونډې په سمه توګه وتړي او د هوا جریان ناڅاپه خوشې کړي ترڅو دا غږ تولید کړي.

سربېره پر دې، د ژبې ښوونکي د ارټیکیو لیټوری فونېټکس څخه ګټه اخلي ترڅو د زده کوونکو تلفظ اصلاح کړي. د بېلګې په توګه، د چینایي ژبې زده کوونکي ممکن د انګلیسي ژبې د /r/ او /l/  یا /ر/ او /ل/ غږونو ترمنځ توپیر ونه کړي. د دې علم له لارې، دوی د ژبې او شونډو موقعیتونه او حرکتونه زده کوي، لکه د ژبې شاتنۍ برخه پورته کول د /r/ یا /ر/ غږ لپاره او د ژبې سر د الویولر پوښته ته نیږدې کول د /l/ غږ لپاره.

ارټیکیو لیټوری فونېټکس د هغو کسانو لپاره چې د وینا ستونزې لري، یوه بنسټيزه وسیله ده. د دې علم له لارې، د وینا متخصصین کولای شي د غږ تولید سیستم ستونزې تحلیل او حل کړي. د بېلګې په توګه، هغه ماشومان چې د /s/ او /ʃ/ غږونو په توپیر کې ستونزه لري، د ارټیکیو لیټوری فونېټکس تخنیکونو له لارې روزل کېږي چې څنګه د ژبې موقعیت او د هوا جریان کنټرول کړي ترڅو غږونه په سمه توګه تولید کړي.

دا علم د هغو کسانو لپاره هم ګټور دی چې د جراحي یا زیږون د ستونزو له امله د غږ تولید ستونزې لري. د بېلګې په توګه، هغه ناروغان چې د حنجرې سرطان له امله د غږ تارونه له لاسه ورکړي وي، د ارټیکیو لیټوری فونېټکس په مرسته زده کوي چې د هوا جریان د نورو برخو، لکه شونډو او پوزې، په مرسته تنظیم کړي او بدیل غږونه تولید کړي.

د ارټیکیو لیټوری فونېټکس علم د عصري ټکنالوژۍ د پرمختګ لپاره یوه بنسټیزه څانګه ده، په ځانګړې توګه د وینا پېژندنې سیسټمونو او وینا تولید وسایلو کې. د بېلګې په توګه، د سمارټ فونونو وینا پېژندنې سیسټمونه، لکه “Siri” یا “Google Assistant”، د غږ تولید سیسټمونو له دقیقې مطالعې څخه الهام اخیستی، چې د مختلفو ژبو غږونه پېژني او تفسیر کوي.

همدارنګه، په طبي برخه کې د غږیز درملنې وسایل چې د وینا د بیا رغولو لپاره کارول کېږي، د ارټیکیو لیټوری فونېټکس په اصولو ولاړ دي. د بېلګې په توګه، هغه وسایل چې د غږ تارونو د ستونزو درملنې لپاره د غږ تولید پروسې بدیلونه وړاندې کوي، د ارټیکیو لیټوری فونېټکس د څېړنو پر بنسټ جوړ شوي دي.

د ارټیکیو لیټوری فونېټکس او د فونېټکس د نورو څانګو تر منځ اړیکه

ارټیکیو لیټوری فونېټکس د فونيټیک یوه ځانګړې څانګه ده چې د غږ تولید فزیکي میکانیزمونه مطالعه کوي. دا څانګه د فونېټک له نورو برخو سره ژورې اړیکې لري، چې په ګډه د غږ تولید، خپرېدو، اورېدلو او معنا په اړه بشپړ درک رامنځته کوي. لاندې د دې اړیکو تفصیلي تشریح له بېلګو سره وړاندې شوې ده:

اکوسټیک فونيټیک د غږونو فزیکي ځانګړتیاوې مطالعه کوي، لکه فریکونسۍ، شدت، او د غږ څپې شکل. په بل اړخ کې، ارټیکیو لیټوری فونېټکس د غږونو تولید هغه پروسه مطالعه کوي چې دغه ځانګړتیاوې رامنځته کوي. د دې اړیکې اهمیت په دې کې دی چې اکوسټیک فونيټیک هغه پایله څېړي چې د ارټیکیو لیټوری فونېټکس د پروسې په پای کې ترلاسه کېږي.

د بېلګې په توګه، د /s/ او /ʃ/ غږونو توپیر د ارټیکیو لیټوری فونېټکس له مخې د ژبې او سخت تالوه د موقعیت له مخې دی، خو اکوسټیک فونيټیک د دې غږونو د فریکونسۍ ځانګړتیاوې تحلیلوي. د /s/ غږ فریکونسۍ لوړه ده (شاوخوا ۴۰۰۰ هرتز) او د /ʃ/ غږ فریکونسۍ ټیټه ده (شاوخوا ۲۰۰۰ هرتز). د دواړو څانګو ګډه څېړنه دا امکان برابروي چې د غږ تولید او خپرېدو بشپړه پروسه وڅېړل شي.

آډیټوري فونيټیک د غږونو اورېدو او درک کولو پروسه مطالعه کوي. په داسې حال کې چې ارټیکیو لیټوری فونېټکس د غږونو تولید فزیکي اړخونو ته تمرکز کوي. آډیټوري فونيټیک دې ته تمرکز کوي چې د غوږونو او ماغزو له لارې غږونه څنګه درک کېږي. دواړه څانګې په ګډه د وینا بشپړ دوران (له تولید تر اورېدو) وضاحت کوي.

د بېلګې په توګه، د /p/ یا /پ/ غږ د ارټیکیو لیټوری فونېټکس له مخې د شونډو په تړلو او خوشې کولو له لارې تولیدېږي. خو آډیټوري فونيټیک دا څېړي چې دا غږ څنګه د اورېدونکو غوږونو ته رسېږي او د ماغزو لخوا درک کېږي. د دې څېړنې ګټه په دې کې ده چې د اورېدلو او وینا د ستونزو درملنه اسانه کېږي، لکه د هغو کسانو مرسته چې د بې غږو غږونو (voiceless sounds) او غږ لرونکو غږونو (voiced sounds) توپیر نه شي کولای.

فونولوژي هغه څانګه ده چې د ژبې دننه د غږونو جوړښتونه، د هغوی سیسټمونه او معناوې څېړي، په داسې حال کې چې ارټیکیو لیټوری فونېټکس د دې غږونو د تولید فزیکي میکانیزمونه څېړي. په ساده ډول، ارټیکیو لیټوری فونېټکس د دې توضیح وړاندې کوي چې غږونه څنګه د انساني بدن د برخو په مرسته تولیدېږي، او فونولوژي دا تحلیلوي چې دغه غږونه په ژبه کې څنګه کارول کېږي او ولې د معنا په بدلولو اغېز لري. د بېلګې په توګه:

په انګلیسي ژبه کې د /p/ او /b/ غږونه جلا فونیمونه دي، ځکه چې د “pat” او “bat” کلمو ترمنځ د لومړي غږ بدلون د معنا په بشپړ ډول بدلوي. ورته حالت په پښتو ژبه کې د /پ/ او /ب/ غږونو دی، لکه د “پلار” او “بلار” یا مور او خوردپه کلمو کې. فونولوژي د دې توپیرونو د معنايي اغېز تحلیل کوي، خو ارټیکیو لیټوری فونېټکس دا وضاحت وړاندې کوي چې ولې دا غږونه توپیر لري.

د ارټیکیو لیټوری فونېټکس له مخې، د /p/ غږ په بېلابېل ډول تولیدېږي، یعنې شونډې لومړی تړل کېږي او بیا هوا په ناڅاپي ډول خوشې کېږي. دا غږ بې غږه (voiceless) دی، چې پکې غږیز تارونه په تولید کې ګډون نه کوي. په مقابل کې، د /b/ غږ د ورته میکانیزم له لارې تولیدېږي، خو دا غږ غږ لرونکی (voiced) دی، یعنې غږیز تارونه د تولید پر مهال کمپریشن یا تر فشار لاندې لاولي.

فونولوژي د ژبو غږیز سیسټمونه مطالعه کوي او تشریح کوي چې څنګه او ولې ځینې غږونه په یوه ژبه کې موجود وي او په بله کې نه وي. دا د غږونو د توپیرونو لپاره ټولنیز او فرهنګي چوکاټ وړاندې کوي. له بلې خوا، ارټیکیو لیټوری فونېټکس د دې غږونو فزیکي جوړښتونه مشخصوي. دواړه څانګې یو بل بشپړوي، ځکه چې د غږونو د ټولنیز کارونې پرته، د هغوی فزیکي تولید یوازې یو تخنیکي مفهوم پاتې کېږي.

په انګلیسي کې د /t/ غږ په ځینو کلمو کې “aspirated” دی، یعنې د تولید پر مهال اضافي هوا خوشې کېږي لکه په “top” کې، خو په ځینو نورو کې دا غږ “unaspirated” دی، لکه په ” spot ” کې. فونولوژي دا توپیر د فونیمیک او الوفونیک توپیر په توګه څېړي، یعنې دا څرګندوي چې دغه توپیر د یوې ژبې په سیسټم کې کومه معنا نه بدلوي، ځکه دواړه غږونه د /t/ د الوفونونو برخه دي. له بلې خوا، ارټیکیو لیټوری فونېټکس دا تشریح کوي چې د “aspirated” او “unaspirated” غږونو توپیر د هوا خوشې کولو اندازه او د غږ تولید شدت پورې اړه لري.

فونولوژي او ارټیکیو لیټوری فونېټکس په ګډه د ژبو ترمنځ د غږونو توپیرونه او ورته والي تحلیلوي. په ډېرو ژبو کې د ځینو غږونو شتون یا نشتون د فرهنګي او تاریخي عواملو له امله دی، خو د دې غږونو تولید یا نشتون د فزیکي محدودیتونو او ارټیکیو لیټوری ځانګړتیاوو پورې اړه لري. د بېلګې په توګه:

د پښتو ژبې د /خ/ غږ د تولید لپاره هوا د حنجرې څخه تېریږي او د ستوني په مرسته خوشې کېږي، خو د انګلیسي ژبې ویونکي دا غږ په اسانۍ نه شي تولیدولای، ځکه چې د هغوی ژبه داسې غږیز سیستم نه لري. په دې برخه کې فونولوژي د ژبو د سیسټمونو توپیرونه توضیح کوي، او ارټیکیو لیټوری فونېټکس هغه فزیکي خنډونه تشریح کوي چې د دې غږونو تولید ستونزمن کوي.

1. Ladefoged, Peter, & Johnson, Keith.

A Course in Phonetics. 7th Edition. Boston: Cengage Learning, 2015.

o د غږ تولید د فزیکي میکانیزمونو او فونيټیک اصولو تفصیلي تشریح.

2. Catford, J. C.

Fundamental Problems in Phonetics. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1977.

o د ارټیکیو لیټوری فونېټکس او نورو فونيټیک څانګو ترمنځ اړیکې.

3. Clark, John, Yallop, Colin, & Fletcher, Janet.

An Introduction to Phonetics and Phonology. 3rd Edition. Wiley-Blackwell, 2007.

o د فونيټیک بنسټیز اصول او د فونولوژۍ سره اړیکې.

4. Ashby, Michael, & Maidment, John.

Introducing Phonetic Science. Cambridge: Cambridge University Press, 2005.

o د ارټیکیو لیټوری فونېټکس د څېړنې میتودونه او ټکنالوژي.

5. Halle, Morris, & Stevens, Kenneth N.

Speech Production and Perception: The Acoustic and Physiology of Speech. Cambridge: MIT Press, 1999.

o د اکوسټیک او ارټیکیو لیټوری فونېټکس ترمنځ اړیکه.

6. Fant, Gunnar.

Acoustic Theory of Speech Production. The Hague: Mouton, 1960.

o د غږ تولید د فزیکي او اکوسټیک اړخونو بنسټیزه څېړنه.

7. Ball, Martin J., & Rahilly, Joan.

Phonetics: The Science of Speech. Oxford: Oxford University Press, 1999.

o د ارټیکیو لیټوری فونېټکس او آډیټوري فونېټیکس اړیکې.

8. International Phonetic Association (IPA).

Handbook of the International Phonetic Association. Cambridge: Cambridge University Press, 1999.

o د غږ تولید د طبقه بندۍ لپاره نړیواله معیار.

9. Ohala, John J.

“Phonetics and Phonology: Their Role in Speech Communication.”

Journal of Phonetics, Vol. 31, No. 3-4, 2003, pp. 501-529.

o د ارټیکیو لیټوری فونېټکس د عملي کارونې تحلیل.

10. Hardcastle, William J., & Laver, John.

The Handbook of Phonetic Sciences. 2nd Edition. Wiley-Blackwell, 2010.

o د فونيټیک مختلفو څانګو ترمنځ د اړیکو جامع بحث.

11. Johnson, Keith.

Acoustic and Auditory Phonetics. 4th Edition. Wiley-Blackwell, 2011.

o د اکوسټیک او آډیټوري فونېټیکس اړیکې او د ارټیکیو لیټوری فونېټکس اغېز.

12. Davenport, Mike, & Hannahs, S.J.

Introducing Phonetics and Phonology. London: Routledge, 2010.

o د فونولوژي او ارټیکیو لیټوری فونېټکس ترمنځ اړیکې.

13. Maddieson, Ian.

Patterns of Sounds. Cambridge: Cambridge University Press, 1984.

o د غږونو په طبقه بندۍ او د ژبو توپیرونو تحلیل.

14. Boersma, Paul, & Weenink, David.

Praat: Doing Phonetics by Computer. Version 6.0. (https://www.fon.hum.uva.nl/praat/)

o د غږ تولید لپاره د اکوسټیک او ارټیکیو لیټوری فونېټکس تحلیل لپاره وسیله.

15. Laver, John.

Principles of Phonetics. Cambridge: Cambridge University Press, 1994.