یادښت:

د ۱۴۰۲ کال د لیندۍ د میاشتې په درېمه نېټه د پکتیا ولاېت د ډنډې پټان ولسوالۍ د زندو په کلي ېو واورین پړانګ په داسې حال کې ووژل شو چې دوه کوچنیان یې هم داړلي وو. دا خبر په دواړو برخو کې خواشینونکی وو، د کمکیانو داړنه، زبېښل او ګواښونه د زغم وړ نه ده. له بله پلوه د مسلکي او کارپوه خلکو نشت، بله ستونزه ده چې موږ ډېرې نایابه او نادرې زېرمې له لاسه ورکوو. واورين پړانګ په ژوو کې ېو ارزښتاناک مخلوق دی، چې د نه پوهاوي له کبله یې وژنو او له منځه یې وړو. له همدې امله د وحشي ژوو د ځانګړنو د پېژندنې، ارزښت، ساتنې او پوهاوي لپاره په کار ده چې د ژوند د چاپېریال ساتنې اداره (NEPA) او د کرنې مالدارۍ او اوبو لګولو وزارت (MAIL) خپل رسالت پر ځای کړي چې له ېوې خوا ملت د ورته پېښو وژغوري او له بلې خوا طبیعي ژوندۍ رنګینۍ  (Natural Bio Diversity) چې د ژوند د تداوم زېرمه ده، وساتي.

وحشي ژوي:

که چېرې د ژوند رنګینېو (Natural Bio Diversity) ته ېو پېژاند ورکړو نو وېلای شو چې؛ د ژوند رنګیني، بیولوژیکي رنګیني ده او د ټولو ژوندیو موجوداتو ګډ تعامل دی چې په پرله پسې ډول له منځه ځي او بدلون مومي چې په ترڅ کې یې نوي نسلونه منځته راځي او وده کوي. ساینس پوهان ډیری وختونه د ژوند د رنګینېو پر دریو برخو کې خپل نظریات سره شریک کړي دی: د رنګینۍ برخه، جینيټیکي برخه او د ایکوسیستم رنګینۍ چې درېواړه یې د ګډ ژوند لپاره بېلابېل ارزښتونه لري.

د ژوند رنګیني زموږ په شاوخوا کې طبیعي نړۍ ده، او د ټولو مختلفو ژوندېو موجوداتو نباتاتو، حیواناتو، حشراتو او مایکرو ارګانیزمونو ټولګه ده، چې زموږ په سیاره کې ژوند کوي. دا هر یو ژوندی زیار باسي، ېو د بل سره کار کوي چې په ترڅ کې ایکوسیستم ته دوام ورکړي، زمکه وژغوري او په متداومه توګه طبیعي توازون منځ ته راوري.

لکه څنګه چې وحشي ژوي د ېو هېواد د ژوند د جلا جلا رنګینه ښکلاوو (Natural Bio Diversity) ېوه برخه جوړوي نو که چېرې ښه مدیریت شي، د ملي لوړ عاېد بنسټ ګڼل کیږي. که په غور سره یې پالنه وشي، د ژوند د اساساتو خورا غوره برخه ده او لرې نه ده چې لاندینۍ درې ډوې (پايې) چې د ژوندېو موجوداتو توازن ساتي پیاوړې کړي؛

1. وحشي ژوي د زنځیري خوړو د خوندیتوب بنسټ دی.
2. جېنېټيکي (ارثي) زېرمې دي.
3. وحشي ژوي د ژوند د چاپېریال د رنګینۍ او ښکلا ېوه اساسي ډوه (پایه) ده.

ورته چارې هغه مهال ډېرې ښې تنظیمیږي چې د وحشي ژوي د ژوند لپاره ېو ډاډ موجود وي. کله چې د ژوند چاپېریال وایو، موخه مو هغه چاپېریال دی چې هلته د ژوندي موجود، په تېره بیا د وحشي ژوي لپاره د هغه ژوند ته ګواښ نه وي او په امن کې وي. یا په بله مانا د وحشي ژوو لپاره د اړتیا وړ خواړه، اوبه، د نسل د تولید او پاېښت لپاره مناسب چاپېریال او طبیعي هوساېنه هغه چلن دی چې د وحشي ژوي لپاره امن ګڼل کیږي.

مخکې مو د لېوه په اړه د عامه پوهاوې لپاره لنډ معلومات خپاره کړي وو. لامل یې دا و چې په دې روستېو وختونو کې وحشي ژوي خپل استوګنځاېونه پرېږدي او کوچېږي، چې د کوچ په بهیر کې د بېلابېلو ستونزو سره مخامخ کیږي. له بله پلوه د وحشي ژوو په اړه د اړوندو ادارو او چارواکو له خوا په مرتبه توګه عامه پوهاوی له پامه غورځول شوی دی. هسې هم په هېواد کې د وحشي حیواناتو او نباتاتو ژوند ته په ښه سترګه نه کتل کیږي. د نورو ولاېتونو تر څنګ د پکتیا په ولاېت کې د وحشي ژوو ژوند سخت د ګواښ سره مخ دی. له همدې کبله وپتېل شوه چې دا ځل د پړانګ په اړه لنډو اړینو سکالوګانو باندې رڼا واچول شي.

پړانګ:

پړانګان چې غټې پیشوګانې هم بللی شي، جینس یې پنتېرا (Panthera) نومیږي او د پنتیراېني کوچنۍ کورنۍ (Pantherinae) غړي دي. دا کوشنۍ کورنۍ بیا د پیشوګانو د سترې کورنۍ فیلېدی (Felidae) پورې اړه لري. جلا جلا ډولونه لري چې نومور یې نهه کوچني ډولونه یانې سب سپېشز (subspecies) افریقايي، هندي، جوان، عربي، امور، شمال چین، کاکزین، هندوچین او سریلانکايي دي. په ټوله کې پړانګان د وحشي ژوو د هغه پښت پر لیکه ولاړ دی چې د ۱۹۷۲ زېږد کال را په دېخوا د ورکېدو (Extinction) په حال کې دي.

د پورتنېو ډولونو له ډلې چې ېو له هغو یې واورین پړانګ دی، علمي نوم یې پنتېرا انشیا (Panthera uncia) دی. واورین پړانګان د مرکزي او جنوبي اسیا د غرونو په لوړو کې ژوند کوي، که چېرې ژوند یې خوندي وي خپله سیمه په اسانۍ سره نه پرېږدي. څو کاله وړاندې ګمان کېده چې نوموړي پړانګان د نړۍ په کچه نږدې ۱۰۰۰۰سره  یې ژوندي پاتې دي او نور یې د ښکار او هستونګنځای د نلرلو له کبله د کمښت سره مخامخ شوي دي. پخوا پوهانو واورین پړانګ د انشیا په ډله کې شمېره خو د نوو فیلوجینېټیکي مطالعې پر بنسټ په پړانګ ډوله لیکه کې وشمېرل شو.

   انځور: د تاند له رسنۍ اخېستل شوی دی.

د واورين پړانګ ځانګړنې:

واورین پړانګان د نورو پړانګ ډوله پړانګانو په پرتله واړه دي، څرمن یې سپینه، ژېړه او یا اېرې رنګه ته ورته ده چې د سر او ورمېږ په برخه کې پر پوستکي تېز واړه واړه تور او یا نصواري ټکي (داغونه) دي، چې بیا همدا ټکي (داغونه) یې پر شا او د بدن پر دواړو خواوو څه نا څه غټ دي. ګېډه یې سپینه ده، سترګې یې لږې زرغونې اېرې رنګه دي. د بدن ویښته یې ډبل، ګڼ او ویښته یې د بدن په بېلابېلو برخو کې له ۵-۱۰ سانتي مترو پورې اوږدوالی لري.

د ژورو څېړنو له مخې د واورین پړانګ د بدن اوږدوالی له سر تر لکۍ له ۷۵ تر ۱۵۰ سانتي متره پورې دی او د لکۍ اوږدوالی یې له ۸۰-۱۰۵ سانتي متره رسیږي. نیش داره غاښونه یې ۲۸ ملي متره اوږده دي او د بدن وزن یې له ۲۵ تر ۵۵ کېلوګرامه دی.

د واورین پړانګ ځانګړنې د ډبرو لرونکو غرونو د لوړو ژورو سره مناسبې دي. لکه مخکینۍ پښې یې لنډې او شاتنۍ پښې یې اوږدې دي چې په لوړو او ځوړو کې ورسره مرسته کوي، غټې منګولې یې په واورو کې د خوځ لپاره برابرې دي. لکۍ ډېره جګه ده چې هم یې موازنه ساتي او هم یې په ژمي کې له بدنه راګرځوي او کړۍ کوي یې. دماغ یې لوی او د سینې پنجره یې ستره ده چې د ژمني نرمې او سړې هوا د سا اخېستو لپاره مناسبه ده، ګڼ او جګ ویښته یې د ډبلې او وړینې څرمنې په لرلو سره د بدن تودوخه ساتي. نارینه یې له ښځينه پړانګانو په پرتله غټ وي.

زموږ په هېواد کې واورین پړانګ د هېواد شمال ختیځو، د هندوکش په سوېل لویدیځ او د پکتیا او نورو ځنګل لرونکو سیمو کې موندل کېږي. البته د هېواد کارپوهانو یې د بدن اوږدوالی ۱۶۰ او کله کله ۱۸۰ سانتي متره او د لکۍ اوږدوالی یې ۱۱۰ سانتي متره ښودلی دی. دوي وايي چې د دې پړانګ وزن ۹۰ کېلوګرامه او لوړوالی یې تر اوږو پورې ۷۵ سانتي متره ته رسېږي. د دې پړانګ زیات شمېر د هندوکش په دره صوف، د پنجشېر، سالنګ او په ژمي کې د شیبر په کوتل کې ډېر ټيټ لیدل شوي دي. ېو یا دوه پړانګان په هر ۱۰۰ کېلومتره مربع ساحه کې شپنو لیدلي دي. اوس، اوس نوموړي پړانګان د ځاځی اریوب په ځنګلونو کې هم لیدل شوي دي.

هستوګنځایونه:

واورین پړانګ په هسکو سیمو کې اوسېږي یانې له آلپي اقلیم او د افغانستان له ختیځه، همالیا، فلات تبت، ساېبېریايي، منګولیا او همدارنګه تر خیتځ چینه پورې خپاره دي. دا ژوی معمولا له ۳۰۰۰ تر ۴۵۰۰ متره لوړو سیمو کې ژوند کوي لیکن کله کله په همالیا کې تر ۵۵۰۰ متره لوړوالي پورې هم پورته کیږي. د خپلو اوسېدو سیمې په شمالي برخو کې له ۵۰۰ تر ۶۰۰ متره ارتفاع پورې لیدل شوي دي. د واورین پړانګ د اوسېدو سیمه د هغوي د ښکار له غرنېو اوزو، پسونو، مېږو، سوېو، غرنېو غوایانو او نورو ژوو پورې تړلې ده. وايي چې په افغانستان کې پړانګان له ۲۰۰تر۳۰۰ سره پورې شته دی.

واورین پړانګان د اوسېدلو پراخه سیمه لري چې نږدې ۲.۳ مېلیون کیلومتر مربع ته رسیږي، نوموړی پړانګان د مرکزي اسیا په لوړو غرونو کې په خواره واره ډول اوسېږي. چې د اوسېدو ځای له همالیا د غرونو له سیسټم، همداراز بوتان، نیپال او د روسیه د ساېبریا تر سیمې رسېږي. که چېرې د دوي د اوسېدو سیمې ته کوم بل نااشنا پړانګ ننوزي، د سیمې نارینه پړانګان یې په خپله اوېجه (قلمرو) کې نه پرېږدي ځکه دوي دا سیمه خپل ګڼي او پردی نه مني.

په ۲۰۱۶ کې د واورین پړانګ د او سېدو ځاي او په هره سیمه کې یې شمېر؛

د واورین پړانګ خواړه:

واورین پړانګ په سهار او ماښام کې ډېر فعال وي. ګرځند دی او هره ورځ له ېوه ځایه بل ځای ته حرکت کوي او د ورځې په اوږدو کې څو ځلې خپل بسترځای بدلوي. مخکې له دې چې واورین پړانګ د اوسېدو لپاره بله مناسبه سیمه نه وي موندلي، په ېوه ځانګړې سیمه کې د څو اونېو لپاره اوسېږي. غوښې خوړونکی او ېو وخت پېژندونکی ښکاري ژوی دی چې د هر ډول غوښینې زېرمې مخ نه اړوي که د اهلي مړه ژوی جسد هم لاسته ورغی، خوري يې. هغه څاروي چې دا پړانګ یې ښکار کوي معمولا له ۳۶ تر ۷۶ کېلوګرامه وزن لري. واورين پړانګ پسونه، اوزې، همالیایي غرنۍ اوزې، همالیايي نیلي پسونه او مارخورې هوسۍ ښکار کوي. که چېرې نوموړي ژوي و نه مومي د سارايي موږکانو، بې لکۍ سوۍ، الوتونکي او نورو ژوو پسې که په لاس ورشي په خوراک یې اسره نه کوي. کله چې انسان وګوري تښتی او که ډېر مجبور نه شي په انسان یرغل نه راوړي.

رپوټونو ښودلې چې پړانګ سره له دې چې د نورو ژوو په پرتله وړوکی دی خو تر ۹۰۰ کېلوګرامه وزن پورې ېو نر افریقايي غوایا هم پړانګ ښکار کړی دی. د چین په سویل کې د وولونګ ملي طبیعي زیرمو کې یوې څیړنې د وخت په تیریدو سره د چیتا په رژیم کې بدلون ښودلی؛ د اوو کلونو په اوږدو کې، د نباتاتو پوښښ کم شوی، او پړانګان له وخته په ګټه اخېستنې سره د ایلافوډس سیفالوفس (Elaphodus cephalophus) هوسېو د کمښت له کبله چې د پړانګانو خوراک دی او اوس د ورکېدو په حال کې دي، له همدې کبله د بانس موږکانو (Rhizomys sinense) ښکار ته مجبور شوي دي.

په ژوند کې د پړانګ ګټې:

• پړانګ د ېو لوی ښکاري په توګه، د جوړ او سالم ایکوسیستم په ساتلو او ژغورلو کې مهم رول لوبوي. دا ایکوسیستم دواړو یانې طبیعت او خلکو ته تازه اوبه ، خواړه او ښه روغتیا برابروي.
• د پړانګ د بدن ټولې برخې په بازار کې ځانګړی ارزښت لري؛ هډوکي یې په دودیزو درملو کې کارول کیږي، څرمنه یې د کوټ، کورتۍ، کالېو او د غالۍ په توګه کارول کیږي. غوښه یې په ځنو خوړو کې کارېږي او وړۍ هم خورا قیمتي دي.
• د پړانګ له پوستکي غالۍ جوړېږي چې د کورني سینګار په توګه کارېږي. داسې هم انګیرل کیږي چې په ځنو فرهنګونو کې دا د پړانګ پوستکی د هغې کورنۍ او یا ټولنې د شتمنۍ نښه او ویاړ دی.
• پړانګان یوازیتوب خوښوي او د اوسېدانې سیمه یې ډېره پراخه وي، موخه یې د نورو ژوو د ودې او نسل د زیاتېدنې لپاره د ېو چتر جوړول دي. یانې هغوي هم باېد په سیمه کې ژوند وکړي او نسل یې زیات شي. وايي چې (پیشو د الله د رضا لپاره موږک نه نیسي) پړانګان هم د نورو ژوو د نسل د پراختیا لپاره ځای او سیمه چمتو کوي چې ګوندې په ګانده کې یې د خوړو په موخه وکاروي. په ځنو فلمونو کې به مو لیدلي وي چې که پړانګ چېرې ډېر وږی نه وي نو هوسۍ، غرني پسه یا غرني غوايي او نورو کوچنی بچی په مخه ورشي نه یې خوړي. موخه یې داده چې هغه ستر شي او د د نوموړي د خوړو د خونديتوب لامل شي.
• پړانګ د ژوند د چاپېریال په ساتنه کې مرسته کوي. پړانګ د ېو ستر ښکاري ژوي په توګه وحشي ژوي په خپلې اوېجې (قلمرو) کې د خپل چتر لاندې ساتي، زیار باسي چې خپل چاپېر روغ وساتي. دوي په طبیعي ډول په وحشي ژوند کې دا کار کوي. پړانګ ناروغ، کمزوري او زاړه ژوي خوري او نه غواړي چې څړځایونه د ناجوړو، کمزورو او زړو ژوو له کبله زیانمن شي. له بله پلوه هغه ژوي چې شمېر یې ډېرېږي ښکار کوي یې او نه پرېږدي چې څړځایونه له حده زیات وکارول شي. یانې طبیعي توازن ساتي.
• پړانګان ډېری د دریم لګښتګر په توګه پیژندل کیږي یانې د خوړو د زنځير په هسک پړاو کې قرار لري او یا په درېمه ډله کې شمېرل کیږي، پدې معنی چې دوی د دوهم لګښتګر یانې غرنۍ هوسېو، غرنېو پسونو، غرنېو غوایانو، سوۍ، بیزوګانې او نورو غوښې خوري او همداراز له لومړنېو لګښتګرو د کور، او استراحت لپاره هم کار اخلي. په غیر رسمي ډول ویل کیدی شي چې پړانګ د خوړو د زنځیر په پاسنۍ برخه کې ځای لري.
• پړانګ ستر ښکاري دی چې د خوړو د سلسلې د زنځیر په پاسنۍ برخه کې ځای لري. د ځنګلي ژوو نفوس په کنټرول کې ساتي، په دې توګه د هغو وښو او بوټو په منځ کې چې وحشي ژوي یې تغذیه کوي توازن ساتي. له همدې امله په ځنګل کې د پړانګانو شتون د ایکوسیستم د هوساینې نښه ده.
• پړانګان ېو له کلیدي ډولونو دي، په هغه اوېجه کې چې دوي ژوند کوي د ایکوسیستم د بشپړتیا لپاره مهم ګڼل کیږي. په خپل استوګنځای کې د نبات او ژوي تر منځ توازن ساتي چې په دې ترڅ کې نباتي اېکو سیستم په هسکو سیمو کې د اورښت د اوبو د تنظیم لامل ګرځي چې پاېله کې د ځمکې لاندې اوبو کچه لوړيږي، د زمکي پرمخ د روانو اوبو د بهیر په ترڅ کې د خاورې تخریب کمېږي او په طبیعي توګه د اورښت د اوبو منظم مدیریت ترسره کیږي. ورته چاره د ېو بسیا، مرفه او ښه چاپېریال د جوړېدو لامل ګرځي. په لنډه توګه، کله چې د پړانګ نسل وده کوي، په هماغه اندازه ټول ایکوسیستم هم ورسره وده کوي.

د واورین پړانګ د ژوند دوران او د نسل تولید:

واورین پړانګان په طبیعي توګه له ۱۵-۱۸ کالو عمر لري. په ژوبڼونو او پنجرو کې که منظم وساتل شي تر ۲۵ کلونو پورې ژوند کوي. ښځینه پړانګانې له دوه تر درېو کلونو او نارینه پړانګان د څلورو کلونو په موده کې جنسي بلوغ ته رسیږي چې د ېو ځای کېدو دوره یې له ۵-۸ ورځو دوام کوي او په دې موده کې هره ورځ له ۱۲-۳۶ ځلې سره ېو ځای کيږي. ېوځای کېدنه یې د ژمي په روستېو کې یانې د مرغومي او وري په میاشتو کې تر سره کیږي او د بلاربېدو موده یې له ۹۰-۱۰۰ ورځو ده.

ښځینه ژوی د پسرلي په روستېو کې دوه یا درې بچي زېږوي. کله کله یې تر اوو بچېو پورې هم رپوټ ورکړ شوی دی. بچي یې له ۳۰۰ تر ۶۰۰ ګرامه پورې وزن لري او سترګې له اوه ورځو روسته پرانیزي. ښځه پړانګه د ډبرو په منځ کې ځانته ځاله جوړوي او بچیان د خپلې سینې لاندې تاوده ساتي. پړانګه پنځه میاشتې بچي ته شېدې ورکوي خو بچی یې کولای شي چې په دوو میاشتو کې سخت خواړه وخوري. بچیان له دوه تر څلورو میاشتو خپله ځاله پرېږدي. مور ېوازې لومړی کال د بچیانو لپاره خواړه برابروي او بچیان د لومړی کال تر پایه د خپلې مور سره تېره وي چې ورزول شي او د ښکار د نیولو او خوړولو چل زده کړي. همداراز ښځه پړانګه هر دوه کاله روسته بچي زیږوي.

په هغه سیمه کې د پړانګې لنګون او د بچېو روزنه بریالۍ وي چې هلته ښځینه پړانګه په اسانۍ سره ښکار وکړای شي او خواړه برابر کړي. که چېرې خواړه نږدې نه وي نو پړانګه خپل بچي د نورو غوښې خوړونکي ژوو پټوي او هغه بیا لرې د ښکار پسې ووځي. هر څومره چې د خوړو خوندیتوب ډېر وي په هماغه اندازه د پړانګ بچي په آمن کې وي او ژوند یې ښه وي. کله چې بچي د درېو میاشتو شي نوره خپله مور تعقیبوي او له هغې د ښکار کولو مهارتونه زده کوي.

سره له دې چې واورين پړانګان يوازي ژوند کوي خو د جنسي ملګرتيا په موسم کي سره جوړه ګرځي او يو بل ته د خپل هستوګنځای او سیمې پته ورکوي خو لرې والی یې ېو له بله سره د دوو کېلومترو په واټن وي. واورين پړانګان ېو بل ته د رسېدو لپاره په فعاله توګه د ښرندکو، تشو میتازو او فضله و د تېز بوي په مرسته د تګ راتګ نښې پرېږدي چې د جوړه کېدو او جنسېي اړیکو لپاره ېو بل ومومي.  د نوموړو نښو په پرېښودو، دوي په اسانۍ سره کولای شي چې د جنیسي ېو ځای کېدنې، لنګون او نورو اړوندو چارو په اړه ېو بل خبر کړي.

ولې پړانګ له خپل ځایه لرې ځي؟‎

څېړونکی ښاغلی ګوراګین وايي؛ ” کله چې پړانګان د ځنګلونو څخه بهر په هغو سیمو کې چې انسانان ژوند کوي ولیدل شي، موږ بیا فکر کوو چې دوی بې لارې شوي دي. موږ هېروو چې دا زموږ په څېر د دوي کور هم دی. ” همداسې هغه وايي چې د طبیعت له مخې، پړانګان، په ځانګړې توګه نارینه یې، د دوو شیانو په لټه کې اوږد واټنی سفر کوي: خواړه او ملګرې. پړانګ له یوه ځنګله بل ته د تګ لپاره، طبیعي دهلیزونه کاروي چې ډیری یې سیندونه تعقیبوي او یا د کروندو له لارې تیریږي.

د پوخارا په پوهنتون کې د طبیعي زېرمو د ساتنې د مدیریت مرستیال پروفیسور، ناراین کوجو وايي: “پړانګ هڅه کوي چې د امکان تر حده د انسان سره اړیکه و نه نیسي، مګر په دې پروسه کې، دوی پخپله د ښار په سیمو کې ورننوځي. د بېلګې په توګه، چیتا د یو ځای څخه بل ځای ته د تګ لپاره ژوندي دهلیزونه (سیندونه، غرونه، غونډۍ او کروندې) کارويي، مګر دا چې دا دهلیزونه د انسانانو د استوګنې په ترڅ کې مات شوي، د پړانګ او انسان تعامل د ممکناتو په ترڅ کې منځته راځي.

کله چې د وحشي ژوي خواړه (غرنۍ هوسۍ، اوزې، غرني پسونه، غرني غوایان، سوۍ او نور) د انسانانو له خوا د هغه په اوېجه کې ښکار شي، دی وږي شي، یا یې د زېږون او نسل د تولید لپاره په زړه پورې هستوګنځای نه وي، بیا دې ته اړ شي چې له خپل هستونګنځایه و بلې سیمې ته سفر وکړي او وکوچېږي.

سره له دې چې د وحشي ژوو د لېږد په اړه معاصرې ټکنالوژۍ  ډېره مرسته کړې ده او ډېر څه یې را برسېره کړي دي خو لا هم ډېر داسې لاملونه شته دی چې موږ نه پرې پوهېږو کوم چې د وحشي ژوي د لېږد او مهاجرت سبب ګرځي. ساینس پوهان لاهم په بشپړ ډول ډاډه نه دي چې وحشي ژوي څنګه پوهیږي چې چیرې لاړ شي او کله خپل هستوګنځای پریږدي، په تېره بیا هغه ژوي چې مخکې یې کله سفر نه وي کړی. ځینې ​​څیړونکي وړاندیز کوي چې نوموړي ژوي د خوځېدو ګډوله کاروي لکه د لمر وړانګې، د ځمکې مقناطیسي ساحه، او کیمیاوي نښې، چې ورته چاره د لارې په موندلو کې هم ورسره مرسته کوي. د ژوېو لېږد او سفر کول ځانګړې بېلګې لري چې څو بېلګې یې په دې ډول دي؛

• کله چې په سیمه کې د ژوي لپاره د اړتیا وړ خواړه پېدا نه شي له خپل هستوګنځایه وځي او بې کوره کیږي. په دې ډول کېدایشي چې وحشي ژوی بېرته خپل هستوګنځي ته را ستون نه شي.
• ګرم او سوړ موسم یانې موسمې لېږد، داسې لېږد په موسمي ډول تر سره کېږي چې په ژمي کې له ساړه موسمه تاوده ته ځي، په پسرلي کې کله چې یې نوی نسل منځته راغی د دوبي تر رسېدو په دې موسم کې پاتې کیږي چې بچیان یې، څه ستر شوي وي د دوبي د تېرېدو لپاره بیرته سړې سیمې ته سفر کوي. موسمي لېږد کې وحشي ژوي د موسم په تېرېدو سره بېرته خپلې سیمې ته راستنېږي.
• اقلیمي بدلونونه بل لامل دی چې وحشي ژوي د ځان لپاره د بل دایمي هستوګنځي په لټه کې خپل پخوانی ټاټوبی پرېږدي او مهاجر کیږي.
• د وحشي ژوو د لېږد (مهاجرت) اساسي لامل د خوړو کمی او نشتون دی چې په دې ترڅ کې ژوي په ډله ییزه او د سترو رمو په توګه له خپل اصلي هستوګنځایه وځي او په سلونو کېلومترونو مزل کوي څو داسې سیمه ومومي چې دوي په کې د ځان لپاره امن احساس کړي.
• کله کله داسې هم پېښېږي چې ېو وحشي ژوي (نارینه یا ښځینه) ته جوړه پېدا نشي. دوی د ملګرو د موندلو لپاره خپله سیمه پرېږدي او مهاجر کیږي. ېو لړ نور لاملونه لکه جګړې، ښکار، د ځنګلونو او څړځایونو له منځه وړل او دې ته ورته نور د وحشي ژوو د لېږد او بېځایه کېدو سبب ګرځي.

د پړانګ ګواښونه:

کله چې ځنګلونه، څړځایونه چې د پړانګ د اوسېدو پلرنی ټاټوبی دی او اوېجه یې خپله ده، په دې سیمه کې هوسۍ، غرني پسونه او وحشي ژوي چې د پړانګ خواړه بلل کیږي اوسېږي که چېرې دا سیمې له منځه ولاړې شي او په کرنیزو، هستوګنځایونو او نور صنعتي ودانوې بدلې شي، بیا پړانګ د ژوند د ناوړه شراېطو سره مخامخ کیږي. په عمده توګه د استوګنځای د له منځه تلنې او د ځنګل بدلول په کرنیزه زمکه او یا صنعتي سیمو ته د بدلولو له امله ګواښل کیږي. کله چې د طبیعي ژوند د خوړو د زنځیر کړۍ ماته شي نو د ښکار د کمیدو له کبله پړانګ پر اهلي ژوېو، رمو او د مجبوریت په ترڅ کې په انسانانو هم یرغل راوړي.

سره له دې چې د انسان ښکار کول د پړارنګ لپاره ډېر اسان دي خو پرانګان د انسانانو پر وړاندې له ډېرې پاملرنې کار اخلي او د انسان غوښې خوراک ته لومړیتوب نه ورکوي. ډېری داسې لیدل شوي دي چې کله پړانګ له خپلې وېرې په انسان یرغل راوړی، هغه یې داړلی، ټپي کړی دی خو خوړلی یې نه دی او بیا تښتېدلی دی.

خو کله چې پړانګ وږی شي نو بیا کېدایشي چې په انسان برید وکړي. په انسانانو ډېری بریدونه داسې پړانګان کوي چې یا زاړه، کمزوري او یا یې غاښونه لویدلي وي. له ډېرې ناهیلۍ د انسان ښکار ته زړه ښه کوي ځکه چې د نورو ژوو په پرتله انسان په اسانۍ سره ښکار کیږي. پړانګ پر انسانانو باندې د شپې له خوا او ډیری وخت کلیو ته نږدې برید کوي. داسې مستند شوي پیښې ثبت شوي چې د شپې په وخت کې د خلکو کورونو ته اوړي او د کور دننه په خوب کې پر انسانانو برید کوي. پړانګ په هغو کارکونکو هم حملي کړي چې په ژوو بن کې د پړانګ پاملرنه کوي. پړانګ داسې ژوی دی چې ډېر باور باید ورباندې و نه شي یانې ډېری هغه پړانګان چې په کورونو کې ساتل کېږي ډېر باور پرې په کار نه دی او مخکې له وخته ورته مناسب تدابیري پلان په پام کې ونیول شي.

د پړانګ له ېرغله د خلاصون لارې:

وايي؛ د جنګ کیسې خوږې خو ساعت یې تریخ دی. کله چې په سیمه کې پړانګ ولیدل شول یو لړ لارښوونې هرومرو په پام کې ونیسئ. کېدایشي لارښوونې سل سلنه ګټه ورې نه وي، بیا هم کولای شي چې د ژوو، ولسي وګړو او کوچنیانو د ژغورنۍ لامل شي؛

• په سیمه کې د پړانګ د لیدنې سره سم باید چارواکو او کارپوه خلکو ته خبر ورکړل شي.
• که چېرې څوک د پړانګ سره مخ شي، ورو ورو دې شاته ولاړ شي او پړانګ ته دې د اطاعت کولو حالت غوره کړي، لاسونه دې نه خوځوي، سر دې لږ ټیټ کړي او د پړانګ د سترګو سره دې سترګې نه مخامخ کوي. موخه داده چې پړانګ ته ډاډ ورکړل شي چې ګوندې تاسو زما له خوا په امن کې یاست او پړانګ درک کړي چې د خپل ځان د ساتنې اړتیا یې نشته.
• که چېرې تاسو کور ته د ننوتلو پر مهال د پړانګ سره مخامخ شئ، وحشي ژوي له اوره وېرېږي، سګرټ یا اور ولګوئ او د پړانګ مخې ته یې ونیسئ. پړانګان له اوره ډارېږي، شاته ځي. تاسو به دروازه وتړئ. نوره نړۍ کې خلک د ژوبڼ چارواکو ته خبر ورکوي چې سیمې ته راشي او په خپل مهارت سره پړانګ ونیسي تاسو به چارواکو ته خبر ورکړئ چې راشي او پړانګ ونیسي. ښه خبره داده چې پړانګ هم تاسو سره مخامخ مقابله نه خوښه وي او کرکه ترې کوي.
• سره له دې چې سړی وارخطا کیږي، ژوره ساه واخلئ او لاس له پښو مه خطا کوئ، چوپ اوسئ، ستاسو چوپتیا داسې ګټه کوي چې مخکې له دې چې پړانګ خبر شي تاسو مخ ته د تېښتې ېو لوی چانس لرئ. که چېرې د هغه تاسو ته پام نه وي نو چوپ پاتې شئ، انتظار وکړئ چې هغه ولاړ شي او تاسو روسته مخالفې لورې ته وخوځېږئ.
• مخکې مو ووېل چې پړانګ په طبیعي توګه، له اور ویره لري، د انسان د سزا له کبله اور غوره بولي او تښتي.
• که چېرې چا سره داسې ګازي ټوپک او ګولۍ وي، پړانګ په ګازي ګولۍ وولئ چې بې هوښه شي او مړ نه شي. تاسو کولای په دې ترڅ کې کارپوه او مسولو کسانو سره اړیک وکړئ چې راشي او بې هوښه پړانګ یا خپلې سیمې او یا ژوبڼ ته ولېږدوي.
• د پړانګ د نیولو لپاره ېوه لویه کارۍ یا بکس چې د پړانګ د نیولو لپاره مناسب وي خو دومره لوی نه وي چې پړانګ ترې وتښتي. لویه کارئ یا کانټینیر په داسې ځای کې کېښېږدئ چې هلته پړانګ تګ راتګ کوي. کېدایشي د پړانګ د نیولو لپاره جال، تلک او نور وسائېل هم وکاروئ.
• که پړانګ په پنجره او یا کارۍ کې ساتل شوی نسل وي، باور پرې مه کوئ پړانګان د عامه خوندیتوب لپاره د پام وړ ګواښ دی، باېد د پړانګ ګواښ کم و نه ګڼل شي. پړانګ کولای شي چې په د ژورې ټپي کېدنې یا مړینې لامل شي، همداراز کولای شي چې ډېرې ساري ناروغۍ ولیږدوي.

که پړانګان له منځه ولاړ شي څه به پېښ شي؟

واورین پړانګ په خپل چاپیریال کې تر ټولو غوره ښکاري ژوی دی، چې غرنۍ اوزې، هوسۍ او غرني پسونه یې خواړه دي. که چېرې له منځه ولاړ شي او سیمه پرېږدي، ایکولوژیکي توازن به ګډوډ شي. د مثال په توګه، د وښو د څارویو نفوس به زیات شي، په پایله کې به په نباتاتو کې بدلون راشي، د ېو ژوي زیاتېدل او د بل کمېدل د نورو هغو ځنګلي او وحشي ژوو ژوند بې انډوله او اغیزمن کوي چې د پړانګ په اوېجه کې اوسېږي.

همدا راز پړانګ د بېزوګانو د نفوس د ډېرېدو په کنټرول کې مهم رول لوبوي. که چېرې پړانګ له منځه ولاړ شي د بېزګانو شمېر ډېرېږي او بیا بیزوګانې کولای شي ګڼ استوګنځایونه ویجاړ او ړنګ کړي.

همداراز پړانګ د ژوند د طبیعي رنګینېو (Natural Bio Diversity) او ښکلاګانو ځانګړی ژوی دی چې سیالانیان ځانته جذبوي او د ېو هېواد د عواېدو د تولید خورا مهمه شتمني ګڼل کیږي.

پړانګ څنګه ژغورلای شو؛

لکه څنګه چې څېړنو جوته کړې ده پړانګ د نورو نباتي او حیواني ډولونو او ایکوسیستمونو په ساتنه او ملاتړ کې مهم رول لوبوي. د وحشي ژوند د ېو ښکلي او جاذب لارښود څاروي په توګه، پړانګ په خپله سیمه کې داسې یو چتر جوړوي چې د ژوو د نورو ډولونو کوربه وي او هغوي پکې خوندي او ساتل کیدی شي. له همدې امله د پړانګ د ژوند د پاېښت لپاره په کار ده چې؛

• اړوندې ادارې لکه د ژوند د چاپېریال ساتنې او د کرنې، مالدارۍ او اوبو لګولو وزارت د طبیعي زېرمو د ساتنې او ودې ریاست خپله پازوالي په مناسبه توګه پر ځای کړي.
• د عامه پوهاوي کچه باید لوړه شي.
• د پړانګ د اوسېدو د سیمې د شاوخوا اوسېدونکو روزل چې کله په خپله سیمه کې پړانګ وویني څه باېد وکړي.
• ځنګلونه چې د پړانګ د اوسېدو لپاره غوره سیمه ده بیا له ېوې مخې پرېکول یې ودرول شي.
• هغه غرني پسونه، اوزې، غویان، سوۍ او نور چې د پړانګ لپاره خواړه برابروي، ښکار یې منع شي.
• د ژوند چاپېریال یې باید خوندي وي.
• د پړانګانو ښکار بند شي.
• د پړانګ د ژوند د ساتنې لپاره باېد مناسبې پالېسۍ جوړې شي.
• داسې څېړنه پېل شي چې د پړانګانو د ساتنې لپاره کوم ډول سټراټيجي منځته راشي.
• د پړانګانو څارنه او سر شمېرنه باېد ژر تر ژره وشي.