یاره چې اسمان ته دې باڼه ګوري

سترګې دې زما په مخ کې څه ګوري

حمزه بابا

ستا چشمان به څه نګاه کا په خاکسارو

چې له کبره دې باڼه ګوري اسمان ته

شیدا

اسمان ته د باڼو کتل او سترګې د حمزه په مخ څه کتل دا حیرت دی. یانې دواړه بیل روایتونه دي. باڼه له ډېره کبره اسمان ته ګوري، حیراني دا ده، چې د حمزه په مخ کې څه ګوري؟ اصل کې باڼه اسمان ته نه ګوري، ځکه د لیدو ظرفیت نه لري، مګر باڼه پورته وي او دا د باڼو یوه فطري خاصه ده. او دا د پورته سره مشابهت دی. یانې د پورته شباهت د لیدلو سره شوی دی، نو ځکه غیر حقیقي حالت رامنځته شوی دی او دا غیر عادي بیان دی. یانې په دې بیت کې ټول هنري تعمل د همدې دی، چې باڼه اسمان ته ګوري؛ مګر دا تخیل د شیدا دی، ځکه هغه مستقیم د کبر سره مشابهت کوي. یانې هغه وایي، چې ستا چشمان به څنګه د ځمکې خلکو ته ګوري؛ ځکه چې ستا باڼه اسمان ته ګوري. استاد غضنفر و دغه حالت ته (جالب تناسب) وایي؛ مګر د اسمان او ځمکې ترمنځ یو تقابل دی. او که چیرې دواړه حالتونه (یانې اسمان = کبرجن او خاکسار= عاجز هم شي،) ترمنځ یې تناسب نه دی، بلکې تضاد دی. او تضاد دا وي، چې ترمنځ یې تقابل واقع وي. یانې دغه دوه بېل متضاد روایتونه دي. هغسې، لکه ښکلا او بدرنګي. دوهمه مسله دا ده، چې د خاکسارو راتلل د شاعرانه اصولو لپاره د خاورې مشابهت نه دی، بلکې د عاجز انسان مشابهت دی. د حنیف خلیل له انده( خوار )(۱،۱)او د ده دا دلیل د مننې وړ دی، چې وایي(خاکسار د عاجز علامت دی)(۱،) په شرح دیوان کاظم خان شیدا کې حنیف خلیل د حمزه بابا همدا بیت راوړی دي، چې استاد غضنفر له ده مخکې په جادوګر هنر کې راوړی و؛ مګر استاد غضنفر د دې دوو پورته بیتونو په اړه غیر حقیقي خبره ځکه کړې ده، چې دی وایی:(د حمزه بابا بیت د وزن، انسجام او موسیقۍ له درکه د شیدا تر بیت بهتر دی.)(۲. ج …ه) او بیا د استاد غضنفر دا دعوه، چې (شیدا په خپل بیت کې یوه معمولي مانا ځای کړې ده) د استاد دا خبره ډېره معمولي خبره ده، چې موږ شیدا په دې ګرم وګڼو، چې ده خپله معشوقه په کبر یاده کړې او حمزه بابا په کبر کولو نه ده تورنه کړې، نو د استاد غضنفر دلیل دا دی، چې دا بیت ځکه معمولي دی، چې شیدا خپله معشوقه په کبر تورنه کړې او د حمزه بیت ځکه بهتر دی، چې هغه دا کار نه دی کړی، مګر دا خو په دې بیت کې یوه معمولي کیسه ده.

مګر که وکتل شي، ددې بیت اصلي کیفیت (باڼه ګوري اسمان ته) او (اسمان ته دې باڼه ګوري) کې دی. او دا غیر عادلانه ده، چې حمزه بابا د شیدا تخیل پردازي را اخیستې وي او موږ ووایو، چې اخیستونکی بهتر دي، مګر هغه کیفیت، چې په (خاکسارو) کې دي، په (مخ) کې نه شته.

نو اوس موږ دا ثابتولی شو، چې د شیدا بیت مضمون څه معمولي نه دی او نه هم د حمزه بابا بیت بهتر دی. لومړی دا چې دا تخیلي تجربه شیدا کړې او د ټولو شاعرانه اصولو سره یې پابنده کړې، مګر د حمزه بابا په بیت کې هومره مانیز کشش نه شته، ځکه چې د دواړو مسرو ترمنځ خیالي کشش پیاوړی نه دی، ځکه باڼه ګوري اسمان سره د مخ هومره شاعرانه شباهت نه وي، لکه څومره، چې د خاکسارو دی. یانه شیدا ډېر زیات په شاعرانه شباهت کې خپله خبره کوي، ولې حمزه یې هسې نه کوي، لکه څنګه چې شیدا دا خبره په شباهت، نازکیت او تخیل کې کړې ده. او حمزه بابا یوازې همدا د شیدا تجربه را اخیستې.

اخځلیکونه:

۱ـ  شرح دیوان کاظم خان شیدا. خلیل، حنیف، مخ: ۵۱۷،

۲- د کاظم خان شیدا دیوان، مخ: ۱۴۹

۳ – جادو ګر هنر. عضنفر، اسدالله. مخ: ۲۲۷