ډاکتر ماخان مېږی شینواری

 Analogismus oder Analogieschluss 

(زړه یوناني ἀναλογισμός analogismós)

( د سم اند اړوند)

ورته والي پایونه د دوه شیانو په منځ کې د ورته والي په بنسټ په لاندې ډول یوه پای لاس ته راوړنه ده:

A  د  B سره ورته والی لري (یا  Aو  B ته ورته ده)،  B د  C خوي لري. ( د ورته والي پایونه) نو  A هم د  C خوي لري.

شیان کېدی شي شته، شیان یا څرګندېدنې(فینومېن) وي، ورته والی کېدی شي په نورو خویونو، پېژندنخښو، جوړښتونو، اړیکو او له دندو جوړې وي. 

دا پایلاس ته راوړنه  د ورته والي(lateinisch ratiocinatio per analogiam).  له لارې په نخښه کېدی – یا بلل کېدی  شي. ورته والي پایونې  ډېر وخت له ښونتوانمندې ورکول کیږي یا ښه یې په توانمندۍ ورته قانع کیږي (خو دا شرطي ورکړل شوي) او دا بیا د ورته والي ښوونه بلل کیږي.

 ورته والي پایونو دا توپيرېدنه د دوه بنسټیزو ډولونو د جوړښتیز او دندیزو په منځ کې ورکول کیږي.  

منځپانګه

۱– تاریخ

۱ . ۱ – انتیک تر شولاستیک پورې

۱ . ۲ –  ورته والي پایونې د شولاستیک له مخې

۲ – تیوري

۳ – کارونه

۳ . ۱ –  د پردي یا بل په ساپوهنې باندې پایونه

۳ . ۲ اتوم مودل

۳ . ۳ –  پریودسیستم یا دوریي جدول 

۴ – دا هم وګورۍ

۵ – برېښناپاڼو لینکونه

۶ – یوګونې ښوونې 

و ۱ – ته  Geschichte تاریخ

۱ . ۱ – Antike bis zur Scholastik له اتیک تر شولاستیک پورې 

ورته والی د پارادیګما paradeigma  په څېر ان د ارېستوتالس Aristotelesسره پیداکېده( په: لومړۍ شننه). Theophrast دا پایونتلنلار د هیوپوتېتیکي نیونو په بنسټ پایونه وبلله. اېپيکوریر Epikureer دا تلنلار  له څرګندېدنو څخه و ناپېژاندو یا ناڅرګندو ته د یوې الې په څېر راوړه یا په نخښه کړه یا وبلله. 

د شولاستیک په تیولوژي پوهنه کې دا تلنلار د تیولوژي اړتیاو ځانګړی ارزښتونه، په توله کې مثبت وینا د لوی څښتن د داسې په نامه د شتون ورته والی باندې فکرکونې له لارې.  

Analogieschlüsse nach der Scholastik  د ښونپوهنې له مخې ورته والي پایونه

په دې ترڅ کې چې  David Hume  ورته والي باونې احتمالوالي پایونو ته ورګڼي، Wilhelm Wundt دا سوبسمڅیون پایونو Subsumtionsschlüssen (چې یوه کلمه د بلې کلمې لاندې ترتیبیږي) پورې تنظیموي. 

Theorie تیوري

ورته والی په پوره غورکونې سره ښونه نه ده – هغه د یوه کره  نه پوره څرګند یا معلوم سیستم  برخه ده د یوې ورته مګر پوره معلومې پېژندنې څخه.  هغه له دې امله یوه اله ده و هیوپوتېزجوړونې ته او  ،، یواځې  heuristischen د میدندنې یا میندنیز ارزښت لري،،.

ورته والی کېدی شي ټیک هلته یوه ښوونه وي، که دواړه سیستمونه، یعنې څېره کېدونکی  او څېره شوی یو له بل سره isomorph له همغه جوړښت یا بڼې وي، لږ تر لږه په اړونده برخورشوګانو کې، د هغه لپاره، چې ښوونه سرته رسول کیږي او تر هغې چې وړنلار ( یو څه چې له څېروونکې و څېرې ته وړکیږي) په پام کې نیول شوې وي. 

Anwendungsfälle

Schluss auf das fremdpsychische Bewusstsein پر پردي ساه پوهنیز شعور  باندې پایونه یو مشهوره ورته ولي پایونه په شعور تکیه کوي:

— زه په خپل دننه کې احساسوم، چې دا څهپرېپوهېدنهده، چې شعور لرم

— زه د ځان او د نورو انسانانو په منځ کې ( د بېلګې په توه د ځاننیونې یا حالت) ورته والی درک کوم.

— ټول انسانان په دې هکله سره ورته دي.

— له دې پوهېدی شم یا پایله لرودی شم، چې ټول انسانان یو شعور لري.

— دا چې ټول انسانان داسې شعور لري، لکه زه، نو دوي به له دې امله ورته احساس ولري لکه زه. 

— له دې لاس ته راځي:  چې څه شی د ما لپاره زورونکي یا د ناخوښۍ وي، هغه به و نور ته هم زورونکی یا د نا خوښۍ وي- یا د هوښیارې خبرې په څېر ویلي: ،، څه چې ته نه غواړې، چې تا سره یې څوک وکړۍ، نو دا د بل چا سره هم مه کوه.،،

Atommodelle اتم مودلونه

ورته والي پایونه د کمونکې – یا کمښت پایونې غوره بڼه ده او د پېژندن الو او ډېرواره غوره والی او با اهمیته کېدو له امله پوهنیزه هیوپوتېزې انځوروي. د دې لپاره تاریخي غوره بېلګه د شلمې ز ک پېړي د  لومړي اتم مودل منځ ته راوړل وو او له دې نیونې مخ ته وړل کېدل، چې منفي بار الکترونونه  په ګردی – یا هګي ډوله لارو د مثبت بار اتم زړي په چاپېریال یا کرد څرخي – یعنې هر اتم په همغه بڼه لکه یو میکروکوزمېتیکي لمرسیستم ګڼل کېدی شي. دا نیونه د ورته والي پایونه باندې ودانه ده، چې د کولومب قانون یا لار Coulombsche Gesetz، چې توان یې ورکوي، چې برېښنایي بارونه یې په یو بل اغیزمنه کوي یا که غواړۍ اچوي، جوړښتیزه د نیو تون د راکښن قانون Newtonschen Gravitationsgesetz سره ورته ده، چې له هغې بېرته د کپلر قانون یا لار die Keplerschen Gesetze چې ستورو لارې ترې لاس ته راځي، همغږې ده یا سره سزخوري. 

Periodensystem بریدي سیستم

د ورته والي لپاره یوه بله غوره بېلګه د توکو پریودي سیستم دی، چې په ورته پایونو ودان دی، چې  د لومړي ځل لپاره د کوانتنفزیک له لارې ومنل – یا تصدیق شو.

په پورته لیکنه راغلې پوهنیزې کلمې یا ویونه، چې باید روښانه شوي وي.

Ein Paradigma فکرډول. دا ویي له یونانې منځ ته راغلی په دې پرېپوهېدنه چې: په څنګ کې، همداسې شول، پرېپوهېدل) بېلګه، نمونه یا ،، رابندول، د روښانونې مودل، ګټه لرل،، او هم ،، نړۍ لید،،. دا هم اوږده لیکنه ده، خو د پوهېدلو لپاره یې همدومره دمالپاره بس دی. 

?Was ist “Hypothese”  (ګومان، فکر کول، المضاربه)  

پېژند: هیوپوتېزې څه شی دی؟

په ورځنۍ ژبکارونه کې د ناازمایلي ګومان (یا که غواړۍ عربي المضاربه) Spekulation لپاره په نخښه کیږي یا بلل کیږي، دا د کره پوهېدنې مخامخ دی. په تجروبوي پوهنیزه موخه د رېښتیاوالي جوړښت خویونو په هکله ګومان، چې هغه ډېر یې د یوې  که – نو – وینا  په بڼه فرمولبنديي کیږي.    

 Epikureerد اپپيکور ښونځې پلویان.

Epikureismus یوه ډېراغیزناک ښونځی وو، چې ډېر پلویان یې لرل. 

Scholastik  (له زړې یوناني. σχολαστικός scholastikós  ،، لټ، بېګټې، بېکاره، ارام. خپله بېکار یې پوهنې ته قرباني کونکی (د سرویي په څېر  ،، زدکړی،، هم،، یا څوک، لکه لغاتکتاب په څېر غږیږي او داسې لږ نیمون دا بل کس زړه بدی کوي، لکه څوک چې د ۹۹ ،۹  لپاره دی ۱۰ ووایي). لاتینیز یې د ښونځی والا یا ښونخیییز، همداسې زده کړی.) د ښونلارښونې یو فکرډول او متود دی، چې د  منځنۍ زمانې لاتینژبپوهانو له خوا ودیز شو.   

په دې متود کې  له یوه سم اندیزې لیکنې څخه مخ ته ځي او دا متود د اریستوتالس لخوا منځ ته د د تیوریتیکي خوزښت روښانولو له امله راغلي کړنلار، چې له نیونو راوځي. دلته غِوښتنې څېړل کیږي، لکه د بېلګې په توګه، ځمکه یوه ګرده کتره یا چیترو یا ټیکلی دی، چې په هغې کې یو بل په پلو او مخامخ خبرې یو په بل پسې په دلایلو منځ ته راوړل کیږي او بیا د هغې د سمون یا نه سمون په هکله پرې کړه کیږي. غوښتنې ردیږي، داسې چې  که دا یا هغه ناسم اندیزې ویني یا د یوې کلمې ناروښانه ښول شوې لاس ته راوړنه وي، داسې چې  د مخه ښول شوو رېښتیایېنو سره سر نه لګوي یا نازغموړ وي.