زه چې کله له ملګرو سره د يوويشتمې پېړۍ له اړتياو سره ديني پخلاينې خبره کوم، نو کابو ډېر يې يوازې همدا خبره کوي، چې دين نقل دی، عقل نه دی. زه په دې پوهېږم، چې دين نقل دی، ځکه حضرت علي کرم الله وجهه وايي، چې که دين عقل وای، ما به تاسو ته ويلي وو، چې په تيمم کې د پښو تلې مسح کړئ. خو له دې خبرې مراد دانه دی، چې ګنی په دين کې عقل ته بېخي ځای نه شته. واقعيت دا دی، چې دين په نقل ثابت دی، خو عقل پکې لويه برخه لري. هغه څه چې موږ يې له عقل سره په ټکر کې ګڼو، زموږ د عقل کمی او قصور دی.

هېوادمل صيب ته دې الله له اوږد عمر سره ښه صحت ورکړي، هغه به ويل، چې پښتون به الله تعالی يوازې په همدې وبښي، چې د لوی خدای امانت (ماغزه) ورته بېرته سلامت هغې دنيا ته وړي او هيڅ ګټنه ترې نه کوي. هغه د شاعر خبره سمه ده، چې:

زما سر کشه سره څه بې ځايه دې شيندم         پښتون يمه له عقل نه کنګال به دې ساتم

له بده مرغه چې دا څو لسيزې جنګ او جګړه د يو مجهول ارمان لپاره د جهاد او اسلام په نوم تعبيرېږي. ټول لامل يې وچ په وچه اسلام غوښتنه او د يوويشتمې پېړۍ له اړتياو سره د دين د ټکر په پايله کې دي. هر چا ته چې د وطن او ولس مصلحت وروړاندې کړې، بس يوازې همدا ځواب دی، چې دا په دين کې نه شته او له هر څه وړاندې موږ ته دين او شريعت مهم دی. زه خاوره څه کوم زه بايد مسلمان وم. د دوی ماغزه دومره بند دي، چې ګني دين، وطن، ولس، خاوره او عصري ژوند يو له بل سره په ټکر کې ګڼي.  خو د نورې نړۍ خلک بيا داسې نه دي. زموږ علما او ملايان عوامو ته دين داسې تشريح کوي، لکه څوارلس سوه کاله وړاندې چې د حضرت محمد صلی الله علیه وسلم د بعثت او د خلفای راشدينو د خلافت په شرايطو کې ورته اړتيا وه. زه غواړم د دين ددغسې تشريحاتو څو ټولنيزې او سياسي بېلګې د نن دور د علماو له خولې درته مخې ته کړم.

مولانا ادريس چې نسبتاً يو معتدل ملا دی، د خندق د غزا په تشريح کې چې د حضرت رسول اکرم صلی الله عليه وسلم په هغې معجزې خبره کوي، چې يو صحابي يو سېرلی حلال کړی و او يوازې پيغمبر صلی الله وسلم او څو ملګري يې مېلمانه وو، خو رسول الله صلي الله عليه وسلم د خندق ټول صحابه بوتلل او هغه لږ خواړه ټولو ته بس شول. وایي چې دې صحابي کره يوه د لرګي کاسه وه، چې ډلې ډلې صحابه به پرې کېناستل.  د دغې واقعې په پايله کې مولانا وايي، چې په يوې کاسې ډېر کسان کېناستل سنت طريقه ده او ثواب لري. يعنې په دغه ځای کې زموږ د ملايانو پښه ښويېږي، چې د څوارلس سوه کاله پخوا شرايطو څخه زېږېدلي اعمال په اوسنيو شرايطو تحميلوي. دی په خپله هم وايي، چې د صحابي په کور کې يوه د لرګي کاسه وه، ځکه ټول صحابه ورته کېناستل؛ نو اوس چې د کاسو کمي نه شته، ولې په یوې کاسې لس کسه کېنو؟ بله خبره دا ده، چې هغه مهال نفوس دومره نه و، د صحابه‌و ظاهر او باطن پاک و، ميکروبونه او وايروسونه نه وو، نو اوس چې د کاسو کمی نه شته، د وايرسونو، ميکروبونو او باکترياو د راج زمانه ده، ولې موږ وچ په وچه په همدې پسې ونښلو، چې نه صحابه شل کسه يوې کاسې ته ناست وو؛ نو موږ بايد شل کسه يوې کاسې ته کېنو، چې سنت ده. دلته سړي ته معلومه شي، چې زموږ ملايان له عقله کار نه اخلي او د دوی له عقله کار نه اخيستل دي، چې دين خلکو ته وروسته پاتې او بدوي ورپېژني.

يوه بله ساده بېلګه به يې درته ووايم. هغه مهال به چې صحابه و، اذان کاوه، نو په حی علی الصلاة او حی علی الفلاح کې به يې مخ ښي او چپ خواته ګرځاوه او دا ددې لپاره چې غږ يې تر خلکو ورسي خو نن چې زموږ ملايان اذان کوي، اخوادېخوا مخ ګرځول سنت ګڼي، په داسې حال کې چې دی به د لوډسپيکر مايک ته ولاړ وي او عقل ترې غواړي، چې په مستقیم ودرېدو دې غږ تر ډېره رسي؛ نو ولې اخوادېخوا مخ ګرځوې؟

داسې بېلګې نورې هم ډېرې دي؛ خو په سياست کې به يې درته څو بېلګې وښايم. تاسو به د مولانا سردارولي له خولې رسول الله صلی الله علیه وسلم سيرت اورېدلی وي. دی چې د غزواتو بيان کوي، نو وایي، چې رسول اکرم صلی الله عليه وسلم په فلاني قوم حمله وکړه، ځوانان يې ورته مردار کړل، سپين ږيري يې غلامان کړل او ښځې يې وينځې کړې، مال يې ورته غنيمت کړ او له ډېرو يې سرونه پرې کړل. دلته دومره د عقل کمي محسوسېږي، چې لږ تر لږه د خدای د رښتيني پيغمبر هغه کړنې هم په شرعي حيثيت نه تشريح کېږي او په داسې ژبه تشريح کېږي، چې له دين او د خدای له رسوله د خلکو خوا راوګرځوي. نعوذوا با الله من ذالک.

څوارلس سوه کاله وړاندې شراېط او ننني شرايط ډېر توپير لري. پخوا غلامان وو، خو اوس د علماو او امت په اتفاق وينځې او غلامان نه شته. ولې؟ ځکه د نړۍ شرايط دا نه ايجابوي. په همدې ډول څوارلس سوه کاله وړاندې د دين غوښتنې د شرايطو مطابق يو ډول وې او نن بل ډول دي. دا د علماو مسوليت دی، چې دين د حالاتو او شرایطو مطابق تشريح کړي. د پخوا زمانې خليفه او امير په تېلو کې وچه ډوډۍ خوړه؛ خو د نن زمانې امير يې نه خوري او نه ورته لازمه ده. ځکه استاد سعيد حاوي وايي، چې په منابرو د خلفاو او صحابه و مناقب بيانول ښه کار دی، خو د اسلامي هېوادونو مشرانو ته يې کټ مټ تقليد ناروا دی. ولې چې په دې سره به د اسلام مبارک دين په نړۍ کې د فقر او وروسته پاتې والي دين معرفي شي.

اوس که له ملا، عالم او نيمچه طالب ګوټي سره خبره کوې، بس له مخې به درته د پيغمبر صلی الله عليه وسلم حديث يا ايت شريف ولولي او په ظاهر پسې به يې کلک نښتی وي، چې نه! پيغبر صلی الله عليه وسلم داسې ويلي او خدای پاک داسې ويلي. نو يه د خدای بدبخته ملا! له نن نه څوارلس سوه کاله پخوا شرایط بدل وو  او نن بدل دي. زما موخه دا نه ده، چې ګنې دين دې موږ په خپله خوښه او خپله رايه تفسير او تعبير کړو. موخه دا ده، چې موږ دې د نوې زمانې له غوښتنو سره سم عمل وکړو.

په يوې خبرې بايد اعتراف وکړو، چې دا بېعقلي او له عقله مرورتيا د پښتنو په نغري دېره ده. نورې نړۍ د دين هغه صريحې او اړينې لارې موندلي، چې د يوويشتمې پيړۍ غوښتنې دي؛ خو پښتون او افغاني ملا، عالم او طالبګوټي دا لار هيڅ ونه مونده، همدا ده، چې ددغه رښتيني دين په ناسم درک کولو مري او هم يې دين نړۍ ته په شرمونو وشرماوه. افسوس دی، چې همدغه دين يو وخت د انساني ژوند بقا تضمين کړه، خو نن همدغه دين له انسانه ژوند اخلي. ستونزه د دين او شريعت نه ده، ستونزه د دې دور د کم عقل او بېعقل شخص ده، چې دين يې سم درک نه کړ او د خپل جهالت ښکار يې کړ. د حميد بابا خبره سمه ده، چې

ستا په سترګو د غفلت پردې پرتې دي

ګنې يار په مخ نيولی پلو نه دی

 د نورې نړۍ ملايانو او علماو خپل دين هم وساته او وطن يې هم وساته؛ خو زموږ هغو دین هم بايلود او وطن يې هم بايلود. تر ټولو بده خو لا دا چې دلته له دغې طبقې سره د عقل او هوښيارۍ دومره وچکالي ده، چې د سراج الحق او فضل الرحمن په څېر ملايانو منونکي دي، چې په خپل وطن کې دين يو ډول تعبيروي او په افغانستان کې يې بل ډول تعبيروي.  دوی په همدې دين پاکستان جوړ کړ او په همدې دين يې زموږ وطن وران کړ. په همدې دين امریکايان په خپل هېواد کې ساتي، اډې ورکوي او په همدې دين دلته زموږ نظام د امريکا په ملاتړ تورنوي چې د دې ولس د سرونو په بدل يې  ړنګوي.

زموږ هغه ملا چې ځان ته هوښيار او منځلاری وايي، کله چې د وطن په حق کې دعا کوي، وايي، چې یا الله په افغانستان کې يو اسلامي نظام راولې. نو ای ملا! ته څه فکر کوې، د افغانستان نظام اسلامي نه دی؟ د يو غوڅ او څرګند حقيقت په توګه نن سبا په ټوله نړۍ کې د افغانستان په څېر اسلامي نظام نه شته؛ خو يوازې د عقل کمی دی، چې ټول تمرکز يې په جزياتو دی او همدغو جزياتو زموږ لوی لوی ارزښتونه مسخه کړل. زموږ ملا هيڅ دا جرئت ونه کړ، چې د پاکستان ملا ته ووايي، چې مولانا صيب موږ چې دومره جهاد او مبارزې ته هڅوئ، تاسو څه کوئ؟ خو هغوی بېرته دوی په عقل وهي. ورته وايي، چې پاکستان خو جوړ هېواد دی او دا زموږ مرکز او د اسلام قلعه ده، نو ولې يې وران کړو، افغانستان خو هسې هم وران دی!

دا چې زموږ ملايان او دينې قشر په ټوله کې ولې دومره بېعقل دی (رښتينو علماو ته په احترام) چې هيڅ يې دين د ټولې له اړتياو سره پخلا نه کړ، لامل يې دا دی، چې دين د هېواد وروسته پاتې او پرېوتې طبقې خلکو زده کړ او هغه خلک چې په ټولنه کې درانه او بانفوذه خلک وو، بدبختانه چې دين ته يې شاه کړه. هغه دسعدي صيب خبره چې

وقتې افتاد فتنه ای درشام                  هر کس از ګوشه فرا رفتند

روستازادګان دانشمند                         به وزيری و پادشاه رفتند

پسران وزير ناقص عقل                     به ګدایی به روستا رفتند