محمد عارف رسولي
سریزه
خو دلته په دې لیکنه کې یوازې هغو ستونزو ته ګوته نیسو چې د طبیعي منابعو له تخریب او نه مدیریت سره تړاو لري او د ښاري هوا ککړتیا، د خطرناکو طبي فاضله موادو چې زموږ په روغتیايي سیستم او چاپېریال کې شتون لري، د نفوسو د زیاتوالي، صنعت او نورو له کبله د سطحي او تر ځمکې لاندې اوبو د ککړوالي او نورو چاپېریالي ستونزو په هکله بحث نه کوو.
همدارنګه، په نن زمانه کې ثابته شوې ده چې د چاپېریال ساتنه او مدیریت یې د روغتیا او فقر سره په یوه ټولنه کې ټینګې اړیکې لري، خو موږ یې کم تر بحث لاندې نیسو ځکه هغه بېله څېړنه غواړي او زیات مسلکی بحث دی.
زموږ په هېواد کې اړوندنه ننګونې څه دي
په افغانستان موږ په یو شمېر سیاسي ناخوالو کې لتاړ یو او د هېواد بنسټیزې ستونزې لکه زموږ په ملک کې د فقر له اصلی لاملونو څخه دي لکه له خپلو اوبو، طبیعي منابعو، چاپېریال ساتنه، د ځمکې تودوخه، له طبیعی پېښواو ناورینو سره مقابله او د هغو د خطرونو کمول، چې ټوله نړۍ یې وارخطا کړې ده له موږ هېرې دي. د آمو سیند ۲۵ سلنه زموږ له خاورې سرچینه اخلي، خو موږ ۳٪ هم ورنه ګټه نه اخلو. همدارنګه، د هلمند، کابل او نور سیندونه دي. زموږ زیات پراخه سیمې اوبه نه لري او هغه چې اوبه لري ځمکې یې کمې دي. زموږ زیاتې دشتې او غونډۍ له نباتي فرش څخه لوڅې دي او د خاورو کیفیت ېې خراب شوی دی، عضوی مواد یې له لاسه ورکړی دي.
په افغانستان او ورته هېوادونو کې چاپېریالي ستونزې زیات ډولونه لري. د چاپېریال د ستونزو له ډلې د ځنګلونو، بوټو او د ځمکې نباتي فرش چټک له منځه تلل او د هغو سیمو د خاورو لوڅېدل، په بې رویه او غیر فني شکل او د کانتور د خط په مقابل کې په میلان لرونکو ځمکو کې للمي کرل، د څړ ځایونو غیر فني کارونه، په غونډیو او دښتو کې تر بارانه وروسته چې ځمکه لمده وي د سون لپاره له بیخه بوټي را ایستل او نور.
د نباتي فرش له لاسه ورکولو وروسته زموږ د پورته ځمکو د خاورو زیاته برخه د باد او باران د اوبو له کبله د (Sheet Erosion) سطحي فرسایش، (Rill Erosion)وړو ویالو فرسایش او (Gulley Erosion) د خوړیو جوړیدو له فرسایش سره مخ ده، نو ځکه د باران څاڅکي په کوم ځای کې چې رالوېږي په ځمکه کې زیات نه جذبیږي او د سیلاو په توګه له سیمې وزي، چې هم د ځمکې د سر او تر ځمکې لاندې اوبو د کمښت لامل کېږي او هم د خاورې ګل ګل چې ګټور عضوي مواد له کاربن، نایتروجن، پاسفورس، پوتاشیم او نور لري له ځان سره وړي او په صحراوو بدلېږي. په لوڅه ځمکه چې د خاورې عضوي مواد یې له منځته تللي وي، جوړښت یې خراب وي، نباتي فرش یې له منځه تللی وي، نو د باران اوبه نه شي جذبولی او ګورو چې سیلاونه زیاتېږي، زموږ کرنیزې ځمکې، د خلکو کروندې، ویالې، کانالونه، کورونه او کلي ورانوي او د غریبو خلکو او ملي اقتصاد ته زیات زیانونه اړوي، او ښه مثال یې د افغانستان په زیاتو ولایتونو کې وروستي سیلاوونه دي.
له بلې خوا د اقلیم د بدلون له کبله زموږ په غرونو کې د اوبو په زیرمو چې واورې او یخچالونه دي د هوا د ګرمۍ فشار زیاتېږي، وچکالي هر څو کاله وروسته راځي او دا د پورته ناسم مدیریت تر څنګ زموږ په اوبو، د څړ په ځایونو، په کرنه، مالدارۍ، د څښاک په اوبو، چاپېریال، طبیعي منابعو او هر څه لا نوره بده اغیزه کوي. اوبه که څه هم په طبیعی کې ثابتې دي، خو موجودیت یې په ځای او وخت کې بدلېږي، زموږ د اړتیاوو په درد نه خوري او له لاسه مو وزي.
له همدې کبله زموږ د سیندونو، چلاوونه، چینو او کارېزونه اوبه مو ورځ تر بلې وچېږي. دې اوس یو بل غم جوړ کړی، شتمن خلک ژور څا ګان کني او د خوارو وس نه ورته کېږي او دا که مدیریت نه شي خدای مه کړه بدې پایلې به ولري.
په شته چاپېریال او طبیعي زیرمو لکه اوبو او نورو د نفوسو، صنعت او اقتصادي فعالیتونو زیاتوالی زموږ په ښارونو کې د هوا او اوبو ککړوالی، د مختلفو فعالیتونو، بې غوریو او ناسم مدیریت له کبله د هوا، اوبو او ځمکې ککړوالی او نور رامنځته شوي دي. دا هر یو و ځانګړو کسانو او ټول ملي اقتصاد ته زیات تاوانونه لري، ځکه اغیزې یې د اوبو په مقدار او کیفیت، په کرنیز تولید، مالدارۍ او د خلکو په معیشت باندې خورا بدې دي. له دې کبله چې یو شمېر د چاپېریال ستونزې له یو شمېر اقتصادي فعالیتونو لکه صنعت، معدنکاري، کرنه او نورو څخه راولاړېږي، نو د دوي لاملونه او اغیزې دواړه د افغانستان له اقتصاد سره تړاو لري.
په نړۍ کې څه روان دي؟
ورته ستونزې د نړۍ په ټولو هېوادونو کې رامنځته شوې او له هغه وخته چې په ۱۹۹۲ کال کې د ملګرو ملتونو کانفرانس په ریودیجیرو کې راوبلل شو، نو زیاتو ملکونو دې ستونزو ته زیاته پاملرنه وکړه، نوې پالیسۍ، ستراتېژۍ، تشکیلات او کافي بودیجې یې ورته وټاکل، او له نړیوالو موسسو یې راز راز فني او مالي مرستې تر لاسه کړې.
اوس د نړۍ په زیاتو ملکونو کې په دې هکله زیات مسلکي او فنی څېړنې شوې، پراختیايي پروګرامونه او پروژې پلي شوي دي، ښې پایلې یې تر لاسه کړې دي، چې ځینې نمونې یې دادي:
- د پایداره ملي انکشاف ارزونه او د مدیریت پلان جوړول او پلي کول (National Sustainable Development Plan) چې په چاپېریال او طبیعي سرچینو راڅرخي،
- په علمي توګه ټولو هېوادونو ارزونه کړې ده چې طبیعي زیرمې یې د هېواد د ناخالصو ملي عوایدو څو سلنه جوړوي تر څو دهغوی د اقتصاد او مالیې وزارتونه یې په اهمیت پوه شي او ورته مالي سرچینې وټاکي، د ورته هېوادونو طبیعي زیرمې د هغوی د ناخالصو ملي عوایدو له ۴۵٪ تر ۵۰٪ جوړوي.
- اوس د نړۍ زیاتو ملکونو د چاپېریال د تخریب اقتصادي تاوانونو ارزونه کړې او په علمي توګه پوهېږي چې د چاپېریال او طبیعي زیرمو تخریب څومره اقتصادي ضربه ورکوي تر څو په دې هکله پانګونه له نورو سکتورونه سره پرتله کړي،
- د طبیعي منابعو د تخریب تاوان او د مدیریت لګښت نن د اکثریت ملکونو په (National Accounting System) په ملي محاسباتي سیستم کې داخل شوي،
- د نړۍ زیاتو پانګوالو اوس اوس د چاپېریال ساتنې ګټې ملي اقتصاد او هم خپل کار وبار ته درک کړی، او ورته اهمیت ورکوي.
- د نړۍ د زیاتو ملکونو ملي سکتوري انکشافي پروګرامونو اوس د چاپېریال او طبیعی زیرمو د تخریب لاملونه او د غوره مدیریت فکتورونه یې ښه درک او په خپلو سکتوري پالیسیو، پلانونو، پروګرامونو او پروژو کې وردننه کړي دي.
- ټولو هېوادونو اوس د خپلو انکشافي پالیسیو، پلانونو، پروګرامونو او پروژو د چاپېریال او ټولنیزو تشویشونو ارزونې علم ته زیاته پاملرنه کړې ده او په خورا دقیقه توګه د پروژو راز راز اړخونه څېړي چې تر ټولو غوره انتخاب وکړي، اړینه تکنالوژي وکاروي او د شته ممکنه اغیزې او خطرونه لېرې کړي او پاته تاثیرات کم کړي،
- همدارنګه، د اقلیم د بدلون ارزونې یې د پروژو د انکشاف برخه ګرزولې دي، په هره پروژه کې ارزول کېږي چې کوم اړخونه ګلخانه اي غازونه تولیدوي او څنګه یې مه ونیسي او یا یې کم کړي.
- په ټولو ملکونو کې د کرنې، هایدرولوژي او د اوبو د منابعو، د انرژۍ په تولید او مصرف، روغتیا، ښاري پراختیا او هره برخه کې ارزونې کوي چې د اقلیم د بدلون په وړاندې څنګه د خپلو نهادونو او ادارو د پلان کولو وړتیا زیاته کړي، د خپلو زیربنایي سیستمونو مقاومت (Resilience) زیات کړي او ځان له بدلونو سره عیار (Adapt) کړي،
- په زیاتو ملکونو کې نن سبا د سیندیزو درو (حوضو)، واټرشید او لنډسکېپ په کچه د هر اړخیزه ګڼ سکتوري پراختیايي پروګرامونو په ګډ مدیریت، چېرې چې کلیوالي خلک او شوراګانې یې، اکادیمیکي ادارې لکه پوهنتونونه، نادولتي موسسې او نور په ګډه له دولتي ادارو سره کارکوي، زیاتې ګټورې تجربې او بریاوې یې ترلاسه کړي دي.
- د واټرشید مدیریت څو سکتوري پروګرام دی، یوازې په چک ډمونو او ساختماني کارونو موږ د خاورې او د خاورې د رطوبت ساتنه نه شو کولئ، نو ځکه نن سبا په دې ډول پروګرامونو کې د ساختماني کارونو ترڅنګ باید د سیمې ایکالوژیکي بیا رغونې لکه د نباتي فرش بیا احیا، د خاورې جوړښت، عضوي مواد او نورو ته باید پاملرنه وشي.
- د نړۍ په اکثریت پوهنتونو کې په چاپېریال ساتنه او د طبیعي منابعو، د اقلیم د بدلون، د اوبو د زیرمو د کیفیت او کمیت د ساتنې په هکله زیات څېړنیز پروګرامونه رامنځته شوي دي، دوی له وزارتونو او د هغوی له پروژو سره په ګډه څېړنیز کارونه کوي کوي، د مثال په توګه د یوې سیمې د بیا احیا لپاره کوم نباتات وکري، د باران د اوبو په هارویست کولو کې څه ډول ساختمانونه لکه تیراسونه، تراس بندونه او کوم ډول بایوفزیکي مدیریتي کارونه وکړي،
- د مثال په توګه پوهنتونونه د سترو پروژو ګڼو موخو لرونکو بندونو چې د سیلاوونو د کنترول، د ځمکو د خړوبولو، د لویو ښارونو لپاره د څښاک د اوبو برابرولو، د انرژۍ د تولید او نورو موخو لپاره جوړېږي، په اقتصادي، چاپېریالي، ټولنیزو او نورو ارزونو او څېړنو بوخت دي تر څو خطرونه ورک، یا تر ټولو کمې کچې ته ورسوي او که څه پاته کېږي جبران یې وکړي، چې دا یو اوږد بحث دی.
- د چاپېریال ساتنې، طبیعی منبابعو مدیریت، د پېښو لکه سیلاوونو، وچکالیو، او نورو په هر اړخیزه توګه (Holistic) شکل ارزونه، پلان کول او پلي کول د نن ورځې نړیوال منل شوی حقیقت دی او تولې اړونده ادارې باید په ګډه سره کار وکړي.
- د پورته کارونو او هر اړخیزه ګڼ سکتوري پروګرامونو په مرسته د نړۍ زیاتو ملکونو د چاپېریال او طبیعي منابعو د تخریب وضع بدله کړي، په ملیونو هکتاره ځمکې یې بیا رغولې، د خپلو زیاتو ځمکو نباتي فرش او غرونو ځنګلونه یې بیا رغولي، د خاورو تخریب یې درلولی، سیندونه، چینې او چلاوونه یې بیا راټوکېدلي، د خپلو ښارونو هوا، اوبه او خاوره پاک کړي او د ښه ژوند لپاره یې تیار کړي دي. همدارنګه د خلکو په مشارکت او مدیریت یې د هغوی معیشت او روغتیا ته زیاته ګټه رسولې ده.
په افغانستان کې حالت
افغانستان هم د چاپېریال ساتنې ملي اداره رامنځته او په ۲۰۰۷ کال یې د چاپېریال ساتنې قانون پاس کړ چې وروسته یې نور مقررات هر ورته جوړ کړل. همدارنګه، یې د کرنې اوبو لګولو او مالدارۍ په وزارت کې د طبیعي منابعو مهم ستر ریاست رامنځته کړ او دواړه ادارې تر خپله وسه د پورته ستونزو په حل کې کار کوي.
خو ستونزه داده چې افغانستان دا دوه لسیزې په بېړنیو کارونو اخته و او که کوم پراختیايي پروګرام جوړېده نو پورته ستونزو او حل لارو ته یې کمه پاملرنه شوې ده، نړیوالو ادارو هم په دې کې زیات څه نه دي کړي دا ځکه چې د چاپېریال ساتنه او د طبیعي سرچینو مدیریت یو اوږدمهاله لرلید، پروګرام او ملي سیاسي ارادې ته اړتیا لري چې زموږ شرایط ورته جوړ نه وو. افغانستان تر اوسه په دې ساحه کې د اړینې وړتیا، مالي او فني امکاناتو د نه لرلو له کبله کوم د پام وړ پروګرام نه لري.
موږ په افغانستان یو غلط فکر کوو چې موږ زیاتې اوبه لرو. خو دې ته مو فکر نه دی چې زموږ اوبه د وخت او ځای له کبله زیاتې ستونزې لري. زموږ د اورښت او واورې موسم هغه وخت دی چې کروندې مو ورته اړتیا نه لري، په اوړي کې سیلاونه ویراني کوي او موږ ورنه ګټه نه شو اخیستلی ځکه بندونه نه لرو او کېدی شي تر زیاته وخته به ممکنه نه وي. همدارنګه، زموږ د هېواد هغه سیمې چې زیاتې ځمکې لري اوبه نه لري، او هلته چې زیاتې اوبه دي، ځمکې یې کمې دي، زموږ سیندیزې حوزې له بهرنیو هېوادونو سره شریکې دي او د حقوقي پلوه موږ شاید ونه شو کولی چې د یوه ځای اوبه بل ځای ته نقل کړو.
نو موږ ته لکه د نورو ټولو هېوادونو په څېر اړتیا ده چې د اوبو به ذخیره کولو او هم په مناسبه توګه یې د کارونې لارې چارې زده کړو.
په افغانستان کې اوس څه کول په کار دی؟
اوس زموږ هېواد اړتیا لري چې چاپېریال ساتنې او طبیعي زیرمو د مدیرت؛ د اقلیم د تودوخې؛ د مقاوم (Resilient) زراعت، د اوبه خور سیستم، د اوبو او انرژۍ د اغیزمن مصرف لپاره تدابیر نیول؛ د طبیعی پېښو د باالقوه خطرونو ارزونه او ورته پلان جوړول او نورو اړوندو ساحو کې په دې هکله زموږ د ملک زعامت یوه پخه سیاسي اراده رامنځته کړی، یوه هر اړخیزه څو سکتوري او ګڼ شمېر اړوندو خواوو په مشارکت یوه ملي ستراتېژي جوړه او په اړین جدیت او رښتینولۍ یې پلې کړي.
اړتیا ده د ملک په ټولو شته پالیسیو، قوانینو، مقرراتو، کاري وړتیاوو، د دولتي ادارو، نادولتي موسسو، پوهنتونونو او مدني ټولنو په رول له سره غور وشي، تر څو د کار یوه غوره لاره رامنځته او پلې شي. البته په دې هکله په ځینو ادارو کې یو څه کار پیل شوی دی او باید تکمیل شي او نور هم لاس ورکړي.
دا هڅې د بریا لپاره د سیمې او لنډسکېپ په کچه کار ته اړتیا لري چې ورته (Integrated Landscape Management) وايي. یو نړیوال کارپوه وايي په یوه سیمه کې تاسو هغه وخت انکشاف راوستلی شی، د اوبو، خاورې، ځنګلونو، نباتي فرش، د خلکو د معیشت، د کرنې او نورو هغه انکشاف هغه وخت رامنځته کولی شئ چې ټول سکتورونه یو ځای او په ګډه کار وکړي. موږ که په سیلوګانو کې په بېلو بېلو سکتورونو کې کار کوو نه بریالي کېږو.
اوبه چې په نن زمانه کې د ژوند او معیشت، روغتیا او چاپيریال ساتنې تر ټولو کمیابه ماده او سرچینه ده باید موږ په خپلو قوانینو، مقرراتو، زده کړو، فرهنګ او هر څه کې د عامه او اقتصادي شتمنۍ په توګه وګورو. د دې معنی داده چې د اوبو بې ځایه مصرف باید د هر چا لپاره د هېواد له حالت سره سم د قانون او مقرراتو په یوه چوکاټ کې اقتصادي بیه ولري، تر څو په اغیزمنه توګه مصرف شي. که موږ دا کار زر ونه کړو، خپلو قوانینو او مقرراتو ته اړین بدلون ورنه کړو، ډېر زر به موږ په لویو ښارونو لکه کابل کې له سترو ستونزو سره مخ شو.