بوللـه يا قصيده، په عربي ادب كې يو بنيادي صنف “ ژانره” ده، چې د عربو په جاهلي دوره كې يې ډېره وده كړې وه او عربو به ډېر ارزښت وركاوه، تر دې، چې پياوړو شاعرانو به د قصيدو مسابقې سره كولې او د عكاظ په بازار كې او د مكې په ديوالونو به يې ځړولې او نور شاعران به يې ادبي مقابلې او ځواب ته رابلل. په بوللوکې به داسې ستاينې او غندنې كېدلې، چې كله كله به د عربو په قبايلي جګړو كې وويلې شوې، نود جګړې لورى به يې بدل كړ او بايللې جګړه به يې وګټله.

د بوللې د زيات اغېز لپاره به د بوللې په سر كې يو ډېر پياوړى ادبي تمهيدؤ او داسې قوت، عذوبت، جذابيت او كشش به يې درلود، چې اورېدونكي به يې داسې راكښود، چې بيابه يې تر پايه بوللې ته غوږ اېښى ؤ او دده پر جذباتو او احساساتو به يې لوبې كولې.

د غزل دې تمهيد ته يې تشبيب،نسيب يا تغزل وايه، چې د مينې او ښكلاپه ستاينو به ولاړ ؤ او الفاظ به يې دومره خواږه او راڼه وو،لكه له ګلابو، چې شات جوړ كړې او دومره خوشبويه او راڼه وو، لكه له ګلابونو چې عطر جوړ كړې، دا ښكلي توږلي، ځلېدلي، مهين كړي او قالب كړي الفاظ په حقيقت كې هغه زرېنې خښتې وې، چې د غزل ماڼۍ پرې ودانېږي، خو د عربو په ګرمو او تبجنو دښتو او صحراؤ كې بوللې خپله دا نازولې لور تل په اوږه ګرځوله او نه يې پرېښودله، چې په دې سره ځمكه پلې شي، پښې يې وسوځي او يايي نور وجود د ګرمۍ په غشو داغي شي.

د دې تل پر اوږه سپرې غزلې وجود ډېر نازك او مهين ؤ، د مينې او محبت خبرې به پكې وي او يايي د طبيعت ښكلاوې ستايلې او يادولې.

د غزلې لکه څنګه يې،چې بدن نازك او تنكى ؤ، همداسې يې ګامونه او قدمونه هم واړه او لنډ وو، د تشبيب او تغزل بيتونه به ډېر لږ وو، له پنځو بيتونونه پيليدل او ترپنځلس بيتونو نه اووښتل، سره له دې چې بولـله سوونو بيتونو ته رسېدله. د غزلې خبرې هم لكه د ماشوم غوندې خوږې او وړې وې، په هر بيت كې به يې يوه خبره بشپړيدله او بل بيت به بله خبره درلوده، لكه د هوسۍ”غزال” غوندې به يې چې خپل چټك تګ كې يو ګام پر ګل ږدي، بل پر چمن، يو ټوب له چېنې نه اچوي بل له شېلې نه، غزلې به هم په يوه بيت كې يوه خوږه خبره كړې وه او په بل بيت كې به پسته خبره، څېړونكي د غزلې خبرې د مينې راز بولي او د مينو د زړه خواله.

پارس او خراسان يا لرغوني افغانستان ته هم د اسلام د سپيڅلي دين له راتلو سره عربي ادبيات زموږ سيمې ته راغلل، لومړى زموږ شاعرانو هڅه وكړه، چې عربي ژبه زده كړي او په عربي ژبه شعرونه وليكي، خو بيا داسې شاعران پيدا شول، چې د عربي اشعارو په قالبونو كې د خپلو ژبو الفاظو سپين او سره وڅڅوي او د عربي غوندې شعرونه ووايي.

كه څه هم زموږ په ژبو كې له پخوا نه اولسي ادبي قالبونه او ژانرونه موجود و، خو عربي ته ورته ژانرونه هم را منځته شول او په ځانګړې توګه زركاله وړاندې په غزنوي دوره كې د درې غلا قصيدې وويلې شوې او بيا په خاص ډول سلطان محمود غزنوي په غزني كې په سوونو شاعران راټول كړل او ډيرې لوړې او په ادبي بلاغت او فصاحت كې په سوونه بوللې يي وويلې او خراسان ته د عربي قصيدې له راتلو سره چې كله دري قصيدې رامنځته شوې، نو همدا وخت، د وخت پيل وړو شاعرانو د غزل ماشومه هم د بوللې له اوږې نه را كوزه كړه او ددې سيمې په ورېښمېنه ځمكه يې د ناز قدمونه واخيستل او د ادب په ورشو كې يې ځانكړى مزل پيل كړ، خو ښكلا او نازكي يې نوره هم زياته شوه او د مېنې خوږې خبرې يې نورې هم خوږې شوې.

پښتو ژبې سره له دې چې له ويدې او اوستايي دورې نه خوږه اولسي او پخوانۍ زړه شاعري درلوده، د عربي شاعرۍ سوغات هم په ځمكه ونه غورځاوه، بوللې، غزلې، څلورېزې او د عربي شعرونو نورو اصنافو ته يې هم هركلى ووايه، خو د خپل ادب رنګ يې هم وركړ، د عروضو پر ځاى يې د خپل تونيك سيلابيك رخت جامې ور واغوستې، خو سكښت يې په هم هغه بياتي وكړ، جې عربي بوللې ، غزلې او نورې پرې برښ كېدل او په دې ترتيب به يې داميلمنه كوربنه كړه.

دغزني له دربار سره لكه څنګه چې د غور دربار سياسي سيالي درلوده، همداسې يې ادبي سيالي هم پيل كړه او د غزني د در بار دپخو بوللو غوندې يې پخې بوللې را منځته كړې،چې د شېخ اسعد او ښـكارندوى شهكار بوللې تر موږ هم را رسېدلې او د خوښۍ او غم تشبيبونه يې هم د هغې وخت د خوږو او ترو پېښ، خوامه او پاخه ادبي انځورونه لري.

لكه څنګه چې د بوللې صنف پښتو ته راغلى ؤ، همداسې غزلې هم د پښتو ادب په ورشو خپل پاسته او غزالي قدمونه كېښودل او په هم هغه خوږه ، مهينه او عنبرينه ژبه يې له پښتنو سره د زړه خواله وكړل، د مينې خبرې يې وكړې او د مېنې رازونه يې بيا ن كړل، د شتو معلوماتو له مخې لومړى ځل اكبر زمينداوري د غزل پېغله د پښتو ادب پر غولي پلې او د ژوند زمينه يې ورته برابره كړه او هم هغه خوږه ژبه يې وركړه چې د غزلې غوښتنه وه:

د خپل ځان له حېرانيې څه ويل كړم
د عشق وير به تل په خپله پټول كړم

خو څرنګه چې د پښتونخواپر سيمه تل د پردو يرغلونو د تيري او جګړې اورونه بل وي، داوخت هم ګوډ تيمور پر هېواد ناتار جوړ كى ؤ ، نو ځكه ددې اور دود د پښتو غزل د غزال سترګو ته هم ورسېده او د اكبر په يوه غزل كې يې داسې ځان ښكاره كړ:

د مغولو تېمور هسې په اور وسوم
چې به هېر په دې ماتم زمينداور كړم

او له دې سره سم دپښتو په رنګين ګلبڼ كې د پښتوغزل مزل پيل شو او دمېنې درازونو ترڅنګ د ژوند د رمزونو او خوندونو تصويرونه هم په كې راغلل، روښانيانو تصوف، چې چنګيزيانو له ښارونو ويستلى و او غرونو غارونو ته يې شړلى و، بيرته د مبارزې ميدان ته راوويست او ورسره يې تصوف ته د ادب او غزل ژبه هم وركړه.

د دوى غزل د تصوف ارائې درلودې، خو ادبي پيرايي يې لږ او تتې وې، ارزاني تش د غزل ساده قالب تصوف ته وركړ، خو مېرزاو دولت،مخلص، كريمداد او نورو روښاني شاعرانو خپلو تصوفي غزلو ته ښايسته ادبي رنګونه هم وركړل اود غزل ادبي غوښتنې يې پرځاى كړې.

خوشحال بابا د غزل رباب ته نوي ترنګونه او نوي رنګونه وركړل، هم يې د مضمونو نو راز راز غمي په كې كېښودل،هم يې د هنر او ادب رنګين رنګين رنګونه او ځلېدونكي رنګونه وركړل او د پښتو ادب په ځانګړې توګه د غزل رنګين دور پيل شو، د خوشحال بابا ګڼو ځامنو او دپښتونخوا دڅپاند ادبي استعداد لرونكوشاعرانو د غزل په ګلبڼ كې نوي ګلبوټي زرغون كړل او په پښتو غزل كې لاهوتي نغمې او رحماني او لافاني انګازې را پورته شوې، چې د پښتو ادب دنيا او فضا يې د هنر په رڼو پرخو ووينځله او په خوشبو او په نغمو يې وپالـله.

پوره دوه سوه كاله د پښتونخوا په ګلبڼ كې د غزل پرخې او وږمې خورې وې، له خوشحال، رحمان، هجري، قادر، او بيا شيدا او پيرمحمد ته ورسېدې، خو بيا … بيا يو ځل د غزل دا تاند بوټى مړاوى شو ، رنګينې او ښكلايې له لاسه وركړه، خو په څنګ كې يې د مثنوي ګلبوټى په وده كې شو او په لسګونه كېسې په كې ليك شوې او په خپل ادبي رنګ يې رنګ شوې.

پېړۍ واوښتې د غزل بوټى همداسې مړاوې پاتې شو او ډېر لږ ګلونه په كې وغوړېدل، خو د شلمې پېړۍ د رابرېدلو سره چې د پښتو پر ټولو بوټو د هنر نوي بارانونه وشول، دپښتو غزل ګلبوټى هم بېرته تازه او تاند شو او د نويو ګلغوټيو تابيا يې وكړه.

حمزه بابا د دې پېړۍ مخكښ شاعر و چې دپښتو نوي غزل مالياري او پالنه يې وكړه او د پښتو غزل اننګو ته يې د خپلو وينو سره ور ولېږدول:

ستا په اننګو كې د حمزه د وينو سره دي
ته شوې د پښتو غزله ځوان زه دې بابا كړم

او په دې بې لوثه او بې سارې خدمت يې د غزل د بابا لقب وګاټه.

حمزه بابا د پښتو د نوي غزل يوه نوې باغيچه سمسوره كړه او د نوي غزل ګڼ بوتي په كې نيال شول او په پښتونخوا كې يوځل بيا د غزل بڼ رنګين او ګلورين شو او :

لابه ډېر ګلونه وا شي په دې باغ كې

ستاسو په لاس كې كتاب د همدې نوي غزل، د همدې ځوان غزل او د همدې شلمې پېړۍ د پښتو غزل په خط و خال ليكل شوى او ځوان ليكوال يې د نويو غوښتنو، نويو پوښتنو او نويو تلازماتو په رڼا كې په پښتو غزل څېړنه كړې او د ځوان غزل ځانكړنې ، ښكلاوې او ځلاوې يې په كې شمېرلې دي.

د كتاب ليكوال ښاغلى طائر ځلاند يو تپاند او هڅاند ځوان دى، چې د افغانانو د هجرت د سرګردان ژوند په سرګردانيو كې د پښتونخوا په ګوټ ګوټ كې ګرځېدلى، خو ده چې له دې سر ګردانيونه كومه مثبته ګټه اوچته كړې، هغه داده چې د خپل ادبي ذوق له مخې يې د پښتونخوا په هرځاى كې له ليكوالو او شاعرانو سره راشه درشه كړې او د ټولنې له ادبي كتاب نه يې د خپلې ادبي مطالعې تنده ماته كړې ده، د شاعر په توګه يې خپل شعرونه هم شاعرانو ته اورولي او ددوى شعرونه يې هم اورېدلي او له محيطي مطالعې سره يې كتابي مطالعه هم كړې او له دې ټولو نه يې ادبي يادداشتونه راغونډ كړې او بيا پښتو نوي او ځوان غزل ته ځير شوى، د هغې په ښكلي مخ يې د حمزه د وينو سره هم ليدلي او د را وروسته پخو او ځوانو شاعرانو خواږه هم.

ځلاند په خپله څېړنه كې د ځوان غزل ځانګړنو ته، هنري نوښتونو، نويو تعبيرنو،تصويرونو او خوږلتونوته متوجه شوى، دپښتونخوا په ګوټ ګوټ كې يې نوښګتر او خوږژبي غزلبول شاعران لټولي او د هر يوه د غزل ښنگنې يې را بر سېره كړې، ځېرلي او څېړلې دي او په دې ترتيب يې زموږ مخې ته د ځوان غزل يو بشپړ تصوير درولى اود هغه ښكلاو ته يې كښېنولي يو.

د كتاب تر بېلابېلو سر كليونو لاندې بېل بېل مطالب لري چې مهم سرليكونه يې دادي:

۱ تخليقي كمښت او نړيوال رجحانات

په دې ليكنه كې چې د سريزې پر ځاى يې بولي”د نړۍ د يو كلي كېدو” تپل شوې نظريه د ښكېلاك يوه نوې كرشه بولي چې زموږ ذهن د تخليق له لوري نه د تقليد او تكراريت لوري ته را كاږي او زموږ ليكوالي او ليكوالان يې له لوى بحران سره مخ كړي دي چې ګران ليكوال په دې برخه كې بحران نه د راوتلو لپاره رغنده وړانديزونه لري.
۲ د شلمې پېړۍ غزل په نويو پړاوونو كې

دا د كتاب بل سرليك دى، چې لومړى په شلمه پېړۍ كۍ دپښتو ادب په بدلونونو غږيږي او د ټولنې او ادب ترمنځ همغږي څېړي او بيا د پښتو غزل مخېنې او سوابقو ته ځي او له اكبر زمينداوري نه پل پسې را اخلي، روښاني دورې ته راځي او ددې دورې د شاعرانو د ساده غزل ارتقايي بهير څېړي، بيا خوشحال بابا ته را رسېږي، چې د پښتوغزل زرين دور راپېلوي او بيا د دې دورې ځني شاعرانو لكه قادر خان، اشرف خان هجري او بيا د لسان الغيب رحمان بابا پر غزليز نوښت غږيږي، بيا موشګاف عبدالحميد ته را رسېږي او بيا د دې مكتب نازكخيال لارويان كاظم شېدا، علي خان، پېرمحمد كاكړ، مېزا حنان او كامګار خټك ستايي او ددوى په يو شمېر بېتونو تكيه كوي.

تر دې تمهيدي خبرو وروسته د شلمې پېړۍ غزل ته راځي چې دا د دې څېړنيز كتاب اصلي او بنيادي موضوع ده.

له همدې ځايه ښاغلي ځلاند په پښتونخوا كې د غزل په قلمرو كې مزل پيلوي، د نوي غزل بنسټګر حمزه بابا درشل ته ورځي، د غزل جاج او انځور ونه يې اخلي او له حمزه بابا سره دا خبره مني” څوك چې په پښتو كې غزل ليكي نوزما د وينو رنګ به په كې وي”
ورپسې د شلمې پېړۍ د مشرانو غزلبولو شاعرانو په لټه روانېږي، د سمندرخان، قلندر، پسرلي، ايوب صابر، طاهر كلاچوي سيف الرحمان سليم او بيا د پښتونخواد ګڼو غزلبولو شاعرانو ادبي ګلبڼونو ته په پېښور كې ،په ننګرهار کې، كوټه، كندهار، پكتيا، بنو او نورو سيمو كې سر وردننه كوي او د غزل رنګ او بوى يې ځيري، ښكلاوې، ځانګړتياوې، نازكۍ او باريكۍ يې شمېري او خپل بحث د څو ښخمنو غزلبولو شاعرانوپه ستاينه او كږنه پاى ته رسوي.

۳ ” دپښتو غزل او بدلونونو موجد حمزه بابا” د كتاب دريم بحث دى چې د حمزه بابا په تصوفي او اجتماعي رنګونو رڼا اچوي.

۴ د كتاب څلورم بحث تصوف او پښتو غزل دى، په دې بحث كې د انسانانو په مادي او معنوي غوښتنو او ددې غوښتنوپه توازن او بيا د تصوف په اړتيا خبرې شوي او ورپسې د پښتون قوم د زرګونه كلونه قدامت ته نغوته شوې او ددوى په لرغونو معتقداتو خبرې شوي، د پښتنو په پيرۍ او مريدۍ غږېدلى، د روښانيانومبارزې يې يادې كړي، بيايې د تصوف تعريف كړى، په وحدت الوجود يې خبرې كړي، په پښتو ادب كې يې په تصوف رڼا اچولې، له روښانيانو نه رحمان بابا او عبدالقادر خټك ته را رسېدلى او بيا يې په شلمه پېړۍ كې د تصوف څېره ښودلې اود حمزه بابا پر تصوف غږېدلى او له همدې سره دا بحث را نغاړي.

۵ د غزل کړه وړه ” د دې اثر بل سرليك دى، چې له اكبر زمينداوري نه يې را څېړي او د غزل فني خوا او لوازمات بيانوي او هم د نوي غزل نوښتونو ته نغوته كوي او د بحث په پاى كې د غزل پر موضوع او منځپانګه غږېږي.
۶ ” د پښتو غزل کې رواني اړخونه ” د دې اثر بل سرليك دى، چې د غزل د ارواپوهنې له پلوه د بېلابېلو ارواپوهانو له نظره څېړي او بيا په پښتو غزل كې د دې نظريو لټون كوي.

۷” غزلګو شاعر څوك دى؟” دا د ليكوال بل بحث دى، چې د غزلبول او نظم ويونكي شاعر ترمنځ كرښه باسي او هغه شاعر چې هم غزل ليكي او هم نظم نو كوم لور ته يې چې پله درنه وي او په كومه برخه كې چې مهارت او تشخص ولري، هغه نوم پرې ږيدي.

۸ د كتاب بل سرليك” د پښتو غزل راتلونكى” دى چې د ځوانو غزل ليكونكولپاره شمېرلي لارښووني لري.

د ځوان ليكوال، ځلاند ليكوال، دا زيار د نويو غوښتنو او د پښتو غزل د نويو پړاوونو په كچ مېچ كولو ولاړ دى او د نوي غزل له څېرې نه پلو پورته كوي، چې زه ددې كار مباركي وركوم، خو ور سره څو وړې يادونې لرم:

د كتاب لومړى سر ليك: ” تخليقي كمښت…”لكه څنګه چې ليكوال هم يادونه كړې، له دې كتاب سره ډېر تړاو نه لري او يوه عمومي څېړنه ده او كوم مسائل چې دى هلته يادوي، نه يواځې د غزل د تخليق لاسونه نه تړي بلكه دا عوامل نوي غزل ته نوى تحرك او خوځښت هم وركولاى او د غزل د نوښت لپاره نوي زمينه برابرولاى شي، نو كه كتاب كې نه وي هم ډېر اثر پرې نه غورځوي.

د كتاب دوهم سرليك: ” تصوف او پښتو غزل” يوه ضروري څېړنه ده، ځكه تصوف او مينه د غزل اروا ده چې ښكلا هم وربخښي او رنګونه هم او په پښتو او آن ټوله ختيځه شاعرۍ كې ډير ارزښت او اهميت لري او ځلاند صاحب يې هم تر ډېره حده له عهدې وتلى دى.

د كتاب دريم سرليك د غزل کړه وړه د نويو ځوانانو لپاره لارښوده څېړنه ده، چې د غزل د بڼې او جوړښت او د موضوع او منځپانګې په اړخونو او تناسب غږېدلى دى.

“پښتو غزل کې رواني اړخونه “هم ښۀ بحث دى او د ارواپوهنې د بهرنيو عالمانو ويناوې يادې شوي او بيا يې په پښتو شاعرۍ كې له رواني اړخ سره سم موضوعات ياد كړي دي.

د كتاب بل بحث غزلګو شاعر يانې څوك؟ هم مهم بحث دى، خو لږ څه نور وضاحت هم غواړي چې زه يې دلته په لنډيز سره كوم:

په پخوا وختونو كې نظم د شعر مقابل لورى و، نظم به منظوم كلام و، چې د يوې موضوع دبيانولو لپاره به ويل كېده، ژبنى معيار او پوخ جوړښت به يې درلود، خو شعريت به په كې نه و، په نظم كې به ناظمانو ديني لارښوونې، اخلاقي بندونه، طبي او نور موضوعات بيانول او روزنيز هدف به يې درلود، چې خلكو به يادول هم او د اړتيا پروخت به يې استناد پرې كاوه، داسې كسان هم وو چې هم به يې شعرونه ويل او هم به يې نظمونه جوړول لكه خوشحال بابا چې لوى ديوان ترې را پاتې دى او هم يې ګڼ روزنيز نظمونه ويلي دي، لكه فضلنامه، طب نامه، اخلاقنامه، فالنامه، بازنامه او نور او په شعوري ډول يې خپله شاعري او نظمونه سره بيل كړي او په فضلنامه كې د دى ډول نظمونو جوړښت داسې ښودلى:

دا سږ كال چې د غفط دى يو كتاب مې په نمط دى
چې يې نوى بنياد كښېږدم يو يادګار په جهان پرېږدم
ساده نظم بې دقته بې اشكاله بې لغته
په ضعيف بحر ويلى تكلف ځني وتلى
چې اسان په يادول وي مختصر كښلى په كښل وي
چې هرڅو ك ورته وګوري نيك عمل وته وښوري

خو په شلمه پېړۍ كې چې شعري قالبونه مات شول، د بې شعريته نظم موضوع پر خپل ځاى پاتې شوه او روزنيز كتابونه په نثر وليكل شول، دا وخت د شعر نور ټول اصناف نظم وبلل شول او غزل د نظم په مقابل كې ودرېده او په دې ترتيب شعر په نظم او غزل ووېشل شو.

همدا وخت ؤ كوم شاعر چې ښې غزلې وويلي هغه غزلبول شاعر وبلل شو او چاچې ښه نظمونه وويل، هغو ته د نظم د شاعر نوم وركړل شو،چې ښاغلي ځلاند ښه بحث پر ې كړى، خو دا چې وايي” نظم هغه كلام دى چې وزن او قافيه ولري”
دا تعريف سم نه دى ځكه په شلمه پېړۍ كې ازاد نظمونه هم را منځته شول، چې هغه تش وزن لري نور د قافيې او رديف له بندونو نه آزاد وي.
همدا راز دى ليكي” مرثيې ته څوك قصيده نه شي ويلى او قصيدې ته مرثيه نه شي ويلى “دا هم سمه نه ده، ځكه قصيده د ادب په شكلي ويش كې راځي او د شاعرۍ يو ژانردى، خو مرثيه د ادب موضوعي برخه ده اود موضوعاتوپه وېش كې راځي، نوځكه قصيده او مرثيه تناقض نه سره لري، بلكې په قصيدو كې ډېرې زياتې مرثيې ويلې شوي، چې د شېخ اسعد سوري قصيده چې د غوري پاچا امير محمد سوري په مړينه كې يې زركاله پخوا ويلې او په دې مطلع پېليږي:

د فلك له چارو څه وكړم كوكار
زمولوي هرګل چې خاندي په بهار

ډېره ښه نمونه ده او را وروسته هم دا كار شوى دى.

ښاغلى ځلاند يوازې هغه شعرونه غزل بولي چې هر بيت يې ځانته ځانته مفهوم ولري، خوكه تسلسل په كې وي هغه غزل نما نظم بولي، خو حقيقت دا دى چې اوس هم منفردې او مسلسلې غزلې دواړې شته او شاعران يې په بشپړه نازكۍ او باريكۍ وايي او د تغزل ښكلاوې په كې ځايوي.

البته غزل نما نظم هغه شعر ته ويل كېږي”“ كه د پخوانيو شاعرانو وي ياد اوسنيو”“ جې يوازې بڼه يې د غزل وي يانې مطلع او مقطع ولري او د بېتونو يې لومړۍ مسرۍ آزادې او دهمه د مطلع په قافيه وي، نور نو تغزل غزلېزي باريكۍ او ښكلاوې ونه لري.

نور نو ګران ځلاند د نظم او غزل په ځانګړنو ښۀ او موړ بحث كړى دى او هم يې د حمزه بابا د غزل بحث ښه څېړلى دى.

تر دې وروسته د كتاب اصلي بحث او څېړنې ته را رسېږو چې هغه “د شلمې پېړۍ پښتو غزل په نويو پړاوونو كې دى”دا ډېر د پام وړ بحث دى او ترتمهيدوروسته يې د شلمې پېړۍ د پښتو غزل ځانګړتياوې او نوښتونه څېړلي او د غزل د مطرح شاعرانوپه غزلويې بحث كړى دى.

زه يوازې د دې څېړنې په بڼه كې لږ اختلاف ورسره لرم، ځكه ده يو شاعر ياد كړى او بيا يې د هغه د غزل ښكلاوې او ځانګړتياوې شمېرلي دي، چې دې كار د ده څېړنې ته د تذكرې بڼه وركړې، نو كه دا كار يې په دې ډول كړى واى، چې د شلمې پېړۍ د غزل ځانګړتياوې او ښكلاوې يې يو په يو شمېرلى واى او بيا يې هغه شاعران ياد كړى واى چې دا ښكلاوى او نوښتونه يې پنځولى، په دې ترتيب به د غزلو د تحولات يو _ يو شمېرل شوي او د هر تحول او بدلون رامنځته كوونكي به د بيلابيلو نوښتونو ډلې او لارويان بلل شوي واى.

مثلا كه ده ليكلى واى چې د شلمې پېړۍ په غزل كې نوي سمبولونه دود شول چې له هغې نه يو هم پښتونولي وه، په دې كې حمزه بابا ولي محمد طوفان، اجمل خټك او … مخكښان وو.
يا دا وخت په غزل كې رومانيت غزونې وكړې چې اشرف مفتون، يونس خليل او نورو يې ښه پالنه وكړه او داسې نور.

زما په ترتيب كې كه ځلاند صاحب يې ومني وروستى بحث د پښتو غزل راتلونكى دى جې ځوان غزلبول شاعر ته ښې خوږې او پخې لارښوونې لري، خو خبره داده چې شاعر لارښوونې نه اوري، هغه خپل شعر وايي او كله كله يې نوښتونه كړي وي، هغه ادب څېړونكي را برسېره كوي او ارزوي يې، يعنې اول شعر پنځول كېږي او بيا وروسته له هغه نه قوانين او قواعد استخراجېږي او ادبي نوښتونه يې شمېرل كېږي.

نور نو دا اثر زما له نظره د ځوان غزل په باب نوى او له نوښته ډك اثر دى، له ځوانانو سره ډېره مرسته كوي او د غزل په ځمكه نوۍ رڼا وې اچوي، زه ځلاند صاحب ته مباركي وركوم چاپول يې ضروري ګڼم او د ادب مينه وال يې لوستنې او په غور لوستنې ته را بولم.
په درنښت
څېړندوى حبيب الله رفيع
د افغانستان د علومو اكاډمۍ سلاكار
كابل، اكاډمۍ واټ، نوى ښار