له جبري افراطیت نه تر ستراتېژیکې بیدارۍ

ډاکټر صابر متین

په وروستیو تحولاتو کې د جنوبي او مرکزي اسیا د سیاسي جوړښتونو یوه نوې بڼه راڅرګندېږي چې مرکز یې  هغه پښتون ولس دی چې له اوږدې مودې راهیسې له واکه ایستل شوي وو. دا ولس چې پخوا د وسلې په توګه کارېده، اوس ځان د یو سیاسي شعور لرونکي، باعزته او ستراتېژیک ځواک په توګه تمثیلوي. دا بهیر د جبري افراطیت له تاریکې نه د هوښیار ملت جوړونې پر لور روان دی.

له وسلې نه سیاست ته: د پښتنو بدل شوی رول

په تېرو پاکستان ـ هند جګړو کې پښتانه اکثر د جګړې د وسیلې په توګه کارول کېدل. له ۱۹۴۷ راپدېخوا، پاکستان د پښتني هویت داسې بڼه وړاندې کړې چې زیاتره پر مذهبي سخت دریځۍ ولاړه وه. دا کړنلاره دوه موخې لري: یو دا چې افغانستان باید د یو متحد دولت په توګه سر پورته نه کړي، او بل دا چې د پښتنو د تاریخي یووالي مخه ونیسي.

خو اوس وضعیت بدلېږي. له هند سره د طالبانو نوې تماسونه، د پښتنو زیاتېدونکی حضور په افغانستان او پاکستان کې، او د دوی ژور او پراخ ګډون په نړیوال ډیجیټلي ډګر کې، دا ټول ښيي چې دا ولس د ستر بدلون پر درشل ولاړ دی. که څه هم پرې جګړه، تاوتریخوالی، او سانسور تېر شوی، خو اوس پښتانه نه یواځې د قربانیو استازي دي، بلکې د سیمه‌ییز سیاست فعاله برخه ګرځېدلي دي.

د واقع‌پال سیاست یا realistد بنسټګر هانس مورگنتاو له نظره، واک هغه ته نه ورکول کېږي څوک چې قانوني جواز ولري، بلکې هغه څوک چې سیاسي واقعیتونه بدلولای شي. په دې معنا، پښتانه چې که څه هم وېشل شوي او په سخت دریځۍ ځپل شوي، خو اوس هم یو ځواکمن واقعیت تمثیلوي.

جبري افراطیت او د هویت جګړه

پاکستان د دیني سخت دریځۍ د بنسټونو، لکه مدرسو، له لارې د پښتنو سیمې ژورې اغېزمنې کړې. اوس هم په پاکستان کې لسګونه زره مدرسې فعالیت لري، او له ۲۰۲۱ کال وروسته همدا لړۍ په افغانستان کې هم پیل شوې او حتی د ښوونځیو او پوهنتونونو پر ځای مدرسې زیاتېږي. دا وضعیت د یوه داسې نسل روزنه کوي چې فکر نه کوي، بلکې اطاعت کوي.

د انتقادي واقع‌پال او وروسته‌استعماري لیدلوري له مخې، پاکستان د پښتني دیني هویت د وسیلې په توګه کارولی، ترڅو افغانستان تر خپل نفوذ لاندې وساتي. همداراز، دموکراتیک، پرمختللي او انتقادي پښتني غږونه یې تل سانسور کړي، بندیان کړي، یا له منځه وړي دي.

د دې ستراتېژۍ موخه دا وه چې پښتانه تقسیم او له نړیوالو مدني ارزښتونو لیرې وساتل شي، او د یوه عسکري، افراطي هویت ښکار شي، چې یواځې د اسلام‌اباد د دولتي اهدافو لپاره کار وکړي.

د ستراتېژیک بیدارۍ امکان

که پښتانه وکولای شي له قومي، قبیلوي او مذهبي اختلافاتو ور هاخوا د یوه ملکي، مدني، او ګډ ملي هویت تر شا راټول شي، نو د معاصرې نړۍ تر ټولو اغېزناک بې‌دولته ملت کېدای شي. د کردانو او فلسطینیانو سره پرتله کې، پښتانه لا زیات شمېر، جغرافیه، او کلتوري پانګه لري. که څه هم په تاریخي ډول په افغانستان کې دولت پښتني دولت یادېږي خو عيني واقعیت دا دی چې ټول مېلیونونه پښتانه په دغه دغه دولت نه دي راټول.

اړوندې نښې لا ښکاره دي: د ځوانانو شعوري بیداري، بیدار او سیاسي ډیاسپورا، ډیجیټلي خوځښتونه، او له یوې ښاري، دموکراتیکې تګلارې سره همغږې هڅې. له ۷۰ میلیونو ډېر پښتانه، چې اکثریت یې ځوانان دي، دا ولس په یوه ستر ځواک بدلولی شي، که یې سم رهبري وشي.

منظور پښتین: د روایتي جګړې پر وړاندې د روایت جګړه

د جوړښتي نظریې له مخې، هویت او روایتونه دومره مهم دي لکه وسله یا جغرافیه. منظور پښتین د همدې بدیل روایت مخکښ دی. هغه یو غیرمسلح، د حق‌محوره، او مدني هویت وړاندې کوي چې پر عزت، عدالت، او حساب‌ورکونې ولاړ دی.

د هغه سور خولۍ د مقاومت، امید، او ګډ شعور سمبول ګرځېدلی. د هغه غورځنګ (PTM) دا ښيي چې د هویت جګړه یواځې د وسلې له لارې نه ده، بلکې د ذهنونو جګړه هم ده. هغه دا پوښتنه مطرح کوي چې: “پښتون ترهګر دی، که د حق غوښتونکی انسان؟”

د مورگنتاو په وینا، دا د سیاست تر ټولو لوړه بڼه ده: دا چې څوک واک لري د تعریف واک لري.

ستراتېژیک جغرافیه: د واک طبیعي اړم

د جیوپولیتیک نظریه‌پالان لکه سپایکمن او مکينډر وایي: څوک چې د “ریم‌لینډ” یا “مرکزي سیمه” کنټرول کړي، هغه سیمه‌ییز او نړیوال واک لري.

پښتني سیمې د چین ـ افغانستان ـ پاکستان اقتصادي دهلېز، د ایران، منځنۍ آسیا، او عربي سمندر ته د لاسرسي، او د طبیعي زېربناوو (اوبه، کانونه، ځنګلونه) په لور موقعیت لري. دا سیمې د افغانستان او پاکستان ترمنځ حساس قومي سیمې هم دي.

که پښتانه وکولای شي پر خپل جغرافیه واک ومومي – نه یوازې د جګړې له لارې، بلکې د اقتصاد، سوداګرۍ، او دیپلوماسۍ له لارې – نو دوی کولی شي د سیمې راتلونکی بڼه بدله کړي.

د پښتني رنسانس پر لور

د پښتنو راڅرګندېدونکې دوره، یوازې د یوه قوم بیا راپاڅېدل نه دي، بلکې د یوه له واکه ایستل شوي ملت، یو مدبر او سیاسی موجود ته بدلېدل دي. دا لاره اسانه نه ده؛ دوی باید د تاوتریخوالي، ناکامۍ او داخلي وېش ذهنیت مات کړي.

خو که دوی وکولای شي ستراتېژيک یووالی، مشروعې ادارې، او نړیوال ملاتړ تر لاسه کړي، نو په واقع‌پاله تعبیر، دوی لا واک لري حتی که دولت هم ونه لري. که څه هم په افغانستان کې دولت په تاريخي ډول پښتني دولت بلل شوی.

دوی یو داسې راتلونکی جوړولای شي چې یوازې سیمه‌ییز ثبات نه راولي، بلکې د ترهګرۍ، نیابتي جګړو، او ویجاړۍ پر ځای، یوه باثباته او سوکاله سیمه را منځ ته کړي.