(د معلوماتي شبکو لنډ تاریخ د ډبرو له زمانې څخه تر مصنوعي ځیرکتیا پورې)
لیکوال: یووال نوح “هراري”
ژباړن: دانیال “مدهخېل”
د پیل خبرې (ادامه)
ګوګل د ګوېته په مقابل کې
باید په ټینګار سره وویل شي چې په ډېرو مواردو کې د نورو معلوماتو درلودل په رښتیا هم انسانانو ته دا توان ورکړی چې نړۍ په ښه توګه وپېژني او له خپلې واکمنۍ څخه په هوښیارۍ سره ګټه پورته کړي. د بېلګې په توګه، د ماشومانو د مړینې د کچې په چټکه کمېدو غور وکړئ. یوهان ولفګانګ فون ګوېټه د اوو وروڼو او خویندو تر ټولو مشر و، خو یوازې هغه او د هغه خور کورنیلیا وکولای شول چې خپله اوومه کلیزه ولمانځي. ناروغۍ د هغوی ورور هرمان جېکوب په شپږ کلنۍ کې، د هغوی خور کاترینا الیزابت په څلور کلنۍ کې، د هغوی خور جوهانا ماریا په دوه کلنۍ کې، د هغوی ورور ګیورګ ادولف په اته میاشتنۍ کې له منځه یووړل او پنځم بې نومه ورور یې مړ وزېږېد. وروسته کورنیلیا په شپږویشت کلنۍ کې له ناروغۍ مړه شوه او یوهان ولفګانګ د هغوی د کورنۍ یوازینی ژوندی پاتې شونی و.[1]
یوهان ولفګانګ فون ګوېټه پنځه ماشومان درلودل، چې له هغوی څخه ټول، پرته له مشر زوی – اګوست – د زېږون له دوو اونیو وروسته مړه شول. په ټوله احتمال سره د دې لامل د ګوېټه او د هغه د مېرمنې، کریستیانې، د وینې ډلو ترمنځ ناسازګاري وه، چې له لومړۍ بریالۍ امیندوارۍ وروسته یې د مور په بدن کې د جنین د وینې پر وړاندې انټي باډي جوړې کړې. دا حالت، چې د ریسوس ناروغۍ په نوم پېژندل کېږي، نن ورځ دومره اغېزناکه درملنه کېږي چې د مړینې کچه یې له ۲ سلنې څخه کمه ده، خو په ۱۷۹۰مه لسیزه کې یې په منځنۍ کچه ۵۰ سلنه مړینه درلوده، او د ګوېټه د څلورو کشرو ماشومانو لپاره دا د مرګ حکم و.[2]
په ټولیزه توګه د ګوېټه په کورنۍ کې – چې د اتلسمې پېړۍ په وروستیو کې یوه شتمنه جرمنۍ کورنۍ وه، د ماشومانو د ژوندي پاتې کېدو کچه یوازې ۲۵ سلنه وه. له دولسو ماشومانو څخه یوازې درې تنه ځوانۍ ته ورسېدل. دا وېروونکې شمېره استثنایي نه وه. کله چې ګوېټه په ۱۷۹۷ کال کې “د کوډګر زده کوونکی” ولیکه، اټکل کېږي چې په جرمني کې یوازې ۵۰ سلنه ماشومان پنځلس کلنۍ ته رسېدل[3] او په نړۍ کې په نورو ډېرو برخو کې هم احتمالاً همداسې حالت و.[4] تر ۲۰۲۰ کال پورې، په نړیواله کچه ۹۵.۶ سلنه ماشومان تر پنځلس کلنۍ پورې ژوندي پاتې کېدل[5]، او په جرمني کې دا شمېره ۹۹.۵ سلنه وه.[6] دا مهمه لاسته راوړنه به د (وینې ګروپونو) په څېر شیانو په اړه د پراخو طبي معلوماتو له راټولولو، شننې او شریکولو پرته ناشونې وای. نو په دې قضیه کې، د معلوماتو په اړه ساده لید سم ثابت شو.
خو د معلوماتو په اړه ساده لید یوازې د انځور یوه برخه ویني او د نوې زمانې تاریخ یوازې د ماشومانو د مړینې په کمولو پورې محدود نه و. په وروستیو نسلونو کې بشریت د معلوماتو په کچه او د هغو د تولید په چټکتیا کې تر ټولو لوی زیاتوالی تجربه کړی دی. هر هوښیار ټلیفون د اسکندریې له لرغوني کتابتون څخه ډېر معلومات لري[7]او څښتن ته یې وړتیا ورکوي چې سمدستي په ټوله نړۍ کې له میلیاردونو نورو خلکو سره اړیکه ټینګه کړي خو له دې ټولو معلوماتو سره چې په حیرانوونکې چټکتیا سره خپرېږي، بشریت تر بل هر وخت د ځان له منځه وړلو ته نږدې دی. د معلوماتو د زېرمې له درلودلو سره سره یا شاید له همدې لامله موږ لا هم په اتموسفیر کې د ګلخانهیي ګازونو خپرولو ته دوام ورکوو، سیندونه او سمندرونه ککړوو، ځنګلونه وهو، ټول چاپېریالونه له منځه وړو، بې شمېره ډولونه له منځه وړو، او د خپل ډول د ایکولوژیکي بنسټونو خطر رامنځته کوو. موږ همدارنګه د ډله ییزې وژنې لپاره نورې ځواکمن وسلې هم جوړوو، له هستوي بمونو نیولې تر قیامتي ویروسونو پورې. زموږ مشران د دې خطرونو په اړه د معلوماتو له کمښت سره نه مخ کېږي خو د حل لارو موندلو لپاره د همکارۍ پر ځای، دوی نړیوالې جګړې ته نور هم نږدې کېږي.
ایا د نورو معلوماتو درلودل به شیان ښه کړي – که خراب؟ موږ به ژر پوه شو. ګڼ شمېر شرکتونه او حکومتونه د تاریخ تر ټولو ځواکمن معلوماتي ټیکنالوژۍ – مصنوعي ذکاوت (AI) د رامنځته کولو په سیالۍ کې دي. ځینې مخکښ کارپوهان، لکه امریکایي پانګوال مارک اندریسن، په دې باور دي چې مصنوعي ذکاوت به بالاخره د بشریت ټولې ستونزې حل کړي. د ۲۰۲۳ کال د جون په ۶مه، اندریسن یوه مقاله خپره کړه چې سرلیک یې و “ولې به مصنوعي ځیرکتیا نړۍ وژغوري،” چې له جسورانه څرګندونو ډکه وه لکه “زه دلته د ښو خبرونو راوړلو لپاره راغلی یم: مصنوعي ذکاوت به نړۍ له منځه یونه سي او په حقیقت کې ښایي هغه وژغوري” او دا چې “مصنوعي ذکاوت کولی شي هر هغه څه چې موږ یې پروا کوو ښه کړي.”
نوموړي په لنډه توګه وویل “د مصنوعي ذکاوت پراختیا او خپرېدل – له هغه خطر څخه لرې چې موږ یې باید وډار شو – یو اخلاقي مکلفیت دی چې موږ یې د ځان، د خپلو ماشومانو او د خپل راتلونکي پر وړاندې لرو.” [8]
رې کورزویل هم موافق دی، په “نږدې راتلونکی” کې استدلال کوي چې “مصنوعي ذکاوت هغه محوري ټیکنالوژي ده چې موږ ته به دا اجازه راکړي چې له هغو فشار راوړونکو ننګونو سره مخ شو چې زموږ مخې ته راځي، د ناروغیو، بېوزلۍ، د چاپیریال د خرابوالي او زموږ د ټولو انساني کمزورتیاوو په بریالیتوب سره د مقابلې په ګډون. موږ یو اخلاقي مکلفیت لرو چې د نویو ټیکنالوژیو دا ژمنه عملي کړو.” کورزویل د ټیکنالوژۍ د احتمالي خطرونو په اړه په ښه توګه خبر دی، او هغه په تفصیل سره تحلیلوي، خو باور لري چې دا به په بریالیتوب سره کمې شي.[9]
نور بیا ډېر شکمن دي. نه یوازې فیلسوفان او ټولنیز ساینس پوهان بلکې د مصنوعي ذکاوت ډېری مخکښ کارپوهان او متشبثین لکه یوشوا بینګیو، جیوفري هینټن، سام الټمن، ایلن مسک او مصطفی سلیمان خلکو ته خبرداری ورکړی چې مصنوعي ذکاوت کولی شي زموږ تمدن له منځه یوسي.[10] په ۲۰۲۴ کال کې د بینګیو، هینټن او نورو ګڼو کارپوهانو په ګډه لیکل شوې مقاله یادونه کوي چې “د مصنوعي ذکاوت نا کنټرول شوې پرمختګ کېدای شي د ژوند او د حیاتي چاپېریال په لویه کچه له منځه تللو او د بشریت له حاشیې کېدو یا حتی له منځه تلو سره پای ته ورسېږي.”[11] په ۲۰۲۳ کال کې د مصنوعي ذکاوت له ۲۷۷۸ څېړونکو څخه په یوه سروې کې، له درېیمې برخې څخه ډېرو لږترلږه ۱۰ سلنه چانس ورکړ چې پرمختللی مصنوعي ذکاوت به د انسان د له منځه تلو په څېر ناوړه پایلو ته لاره هواره کړي.[12] په ۲۰۲۳ کال کې نږدې دېرش حکومتونو د چین، متحده ایالاتو او برتانیې په ګډون د مصنوعي ذکاوت په اړه د بلیچلي اعلامیه لاسلیک کړه، چې ویې منله “د دې مصنوعي ذکاوت ماډلونو له خورا مهمو وړتیاوو څخه د جدي، ان فاجعه لرونکي زیان احتمال شته، که هغه قصدي وي او که غیر قصدي.” [13] کارپوهان او حکومتونه د داسې اخروي اصطلاحاتو په کارولو سره نه غواړي چې د یاغي روبوټانو یو هالیووډي انځور رامنځته کړي چې په سړکونو کې منډې وهي او خلک وژني. داسې سناریو غیر احتمالي ده او دا یوازې خلک له اصلي خطرونو څخه منحرفوي. برعکس، کارپوهان د دوو نورو سناریوګانو په اړه خبرداری ورکوي.
لومړی، د مصنوعي ذکاوت ځواک کولی شي موجوده انساني شخړې لا پسې زیاتې کړي، بشریت په خپل منځ کې ووېشي. لکه څنګه چې په شلمه پېړۍ کې اوسپنیزې پړدې په سړه جګړه کې سیال ځواکونه سره بېل کړل، نو په یوویشتمه پېړۍ کې به سیلیکان پرده چې د اغزن سیم پر ځای له سیلیکان چیپونو او د کمپیوټر له کوډونو څخه جوړه شوې، په یوه نوې نړیواله شخړه کې سیال ځواکونه سره بېل کړي ځکه چې د مصنوعي ذکاوت د وسلو سیالي به نورې هم ویجاړوونکې وسلې تولید کړي، حتی یوه کوچنۍ سپرغی هم کولی شي یو ویجاړوونکی اور بل کړي.
دویم، سیلیکان پرده به د یوې ډلې انسانانو له بلې ډلې څخه نه، بلکې ټول انسانان به له خپلو نویو د مصنوعي ذکاوت له واکمنانو څخه جلا کړي. که چېرې موږ هر چېرته ژوند کوو، ښایي ځانونه د نه پوهېدونکو الګوریتمونو په یوه جال کې بند ومومو چې زموږ ژوند اداره کوي، زموږ سیاست او کلتور بیا جوړوي او حتی زموږ بدنونه او ذهنونه بیا انجینري کوي، په داسې حال کې چې موږ نور نشو کولی هغه ځواکونه وپېژنو چې موږ کنټرولوي، راځئ چې د دوی مخه ونیسو. که چېرې د یوویشتمې پېړۍ یوه ټوټالیټري[14] شبکه وکولی شي نړۍ فتح کړي، ښایي د انساني دیکتاتور پر ځای د غیر انساني هوښ لخوا اداره شي. هغه خلک چې چین، روسیه، یا له دیموکراسۍ وروسته متحده ایالات د ټوټالیټر کابوسونو د اصلي سرچینې په توګه په نښه کوي، د خطر په درک کې تېروتنه کوي. په حقیقت کې، چینایان، روسان، امریکایان او نور ټول انسانان په ګډه د غیر انساني هوښ د ټوټالیټر احتمال له ګواښ سره مخ دي.
د خطر کچې ته په پام سره، مصنوعي ذکاوت باید د ټولو انسانانو لپاره د پاملرنې وړ وي. که څه هم نه هر څوک کولی شي د مصنوعي ذکاوت کارپوه شي خو موږ ټول باید په یاد ولرو چې مصنوعي ذکاوت په تاریخ کې لومړنۍ ټیکنالوژي ده چې په خپله پرېکړې کولی شي او نوې نظریې رامنځته کولی شي. د انسانانو ټولو پخوانیو اختراعګانو انسانانو ته واک ورکړی ځکه چې که څومره هم نوی وسیله ځواکمنه وه، د هغې د کارولو په اړه پرېکړې زموږ په لاس کې پاتې شوې. چاړې او بمونه په خپله پرېکړه نه کوي چې څوک ووژني. دوی بېعقلې وسیلې دي چې د معلوماتو د پروسس کولو او خپلواکو پرېکړو لپاره اړین هوښ نه لري. برعکس، مصنوعي ذکاوت کولی شي په خپله معلومات پروسس کړي او په دې توګه په پرېکړه کولو کې د انسانانو ځای ونیسي. مصنوعي ذکاوت یوه وسیله نه ده، دا یو اجنټ[15] دی.
د معلوماتو په برخه کې د هغې مهارت همدارنګه مصنوعي ذکاوت ته دا وړتیا ورکوي چې په خپلواکه توګه نوې نظریې رامنځته کړي، له موسیقۍ نیولې تر طب پورې په بېلابېلو برخو کې. ګرامافونونو زموږ موسیقي غږوله او مایکروسکوپونو زموږ د حجرو رازونه راڅرګند کړل خو ګرامافونوني نشي کولی نوې سمفونۍ جوړې کړي او مایکروسکوپونه نشي کولی نوي درمل جوړ کړي. مصنوعي ذکاوت له اوسه په خپله د هنر تولید او علمي کشفیاتو کولو وړتیا لري. په راتلونکو لسیزو کې، ښایي دا د نویو ژوندیو موجوداتو د رامنځته کولو وړتیا هم ترلاسه کړي، یا د جنیټیک کوډ په لیکلو سره یا د غیر عضوي کوډ په اختراع کولو سره چې غیر عضوي موجودات ژوندي کوي.
ان په اوسني وخت کې، د مصنوعي ذکاوت د انقلاب په جنیني پړاو کې، کمپیوټرونه له اوسه زموږ په اړه پرېکړې کوي. ایا موږ ته پور راکړي، موږ په دنده وګوماري، موږ زندان ته واستوي. دا لړۍ به یوازې زیاته او ګړندۍ شي چې زموږ د خپل ژوند پوهېدل به نور هم ستونزمن کړي. ایا موږ کولی شو په کمپیوټري الګوریتمونو باور وکړو چې هوښیارې پرېکړې وکړي او یوه غوره نړۍ رامنځته کړي؟ دا په کوډ شوي جارو باندې د «اوبو راوړلو » څخه ډېر لوی قمار دی او دا یوازې انساني ژوند نه دی چې موږ پرې قمار وهو. مصنوعي ذکاوت کولی شي نه یوازې زموږ د تاریخ بهیر بلکې د ټولو ژوندیو موجوداتو د تکامل بهیر بدل کړي.
د معلوماتو وسلهوال کول
په ۲۰۱۶ کال کې، ما “هومو دیوس” په نوم یو کتاب خپور کړ، چې د نوو معلوماتي ټکنالوژیو له خوا بشریت ته یې د ځینو خطرونو په اړه خبرداری ورکړ. دې کتاب استدلال وکړ چې د تاریخ اصلي اتل تل معلومات و، نه هومو ساپینس او دا چې ساینس پوهان په زیاتېدونکې توګه نه یوازې تاریخ بلکې بیولوژي، سیاست او اقتصاد هم د معلوماتو د بهیر له مخې درک کوي. حیوانات، دولتونه او مارکېټونه ټول د معلوماتو شبکې دي، چې له چاپېریال څخه معلومات جذبوي، پرېکړې کوي او بیا معلومات خپروي. کتاب خبرداری ورکړ چې که څه هم موږ هیله لرو چې غوره معلوماتي ټکنالوژي به موږ ته روغتیا، خوشحالي او ځواک راکړي خو دا ښایي په حقیقت کې له موږ څخه واک واخلي او زموږ فزیکي او رواني روغتیا دواړه له منځه یوسي. هومو دیوس دا فرضیه وړاندې کړه چې که انسانان محتاط نه وي، کېدای شي د معلوماتو په سېلاب کې داسې حل شي لکه د خاورې یوه ټوټه چې په یوه روانه سیند کې حل شي او په لوی پلان کې به بشریت د کایناتي معلوماتو په بهیر کې یوازې یوه څپه وي.
د هومو دیوس له خپرېدو راهیسې، د بدلون سرعت لا ګړندی شوی او واک په رښتیا هم له انسانانو څخه الګوریتمونو ته لېږدول شوی دی. ډېری هغه سناریوګانې چې په ۲۰۱۶ کال کې د ساینس فکشن په څېر ښکارېدې لکه هغه الګوریتمونه چې کولای شي هنر رامنځته کړي، د انسانانو په څېر چلند وکړي، زموږ په اړه مهمې د ژوند پرېکړې وکړي او له موږ څخه زموږ په اړه ډېر معلومات ولري؛ په ۲۰۲۴ کال کې ورځني واقعیتونه دي.
له ۲۰۱۶ راهیسې ډېر څه بدل شوي دي. د چاپېریال بحران زور اخیستی، نړیوالې اندېښنې زیاتې شوي، او د پوپولیزم څپې د تر ټولو پیاوړو ډیموکراسیو انسجام هم له ګواښ سره مخ کړی دی. پوپولیزم د معلوماتو په اړه د ساده لید پر وړاندې هم یو بنسټیز ګواښ رامنځته کړی دی. پوپولیست مشران لکه ډونالډ ټرمپ او جایر بولسونارو، او پوپولیستي خوځښتونه او د توطیې تیوریانې لکه کیو انان او د واکسین ضد خلک، استدلال کوي چې ټول دودیز بنسټونه چې د معلوماتو د راټولولو او د حقیقت د موندلو په ادعا واک ترلاسه کوي، په ساده ډول دروغ وایي. بیروکراتان، قاضیان، ډاکټران، اصلي خبریالان او اکاډمیک کارپوهان د نخبه ګانو ډلې دي چې په حقیقت کې هېڅ لېوالتیا نه لري او په قصدي توګه د “خلکو” په لګښت د ځان لپاره د واک او امتیازاتو د ترلاسه کولو لپاره ناسم معلومات خپروي. د ټرمپ په څېر سیاستوالو او د کیو انان په څېر خوځښتونو راپورته کېدل یو ځانګړی سیاسي متن لري چې د متحده ایالاتو د ۲۰۱۰ لسیزې د وروستیو کلونو له شرایطو سره ځانګړی دی. خو پوپولیزم د یوه ضد نظام لیدلوري په توګه له ټرمپ څخه ډېر پخوا شتون درلود او اوس او په راتلونکي کې د ګڼو نورو تاریخي شرایطو اړوند دی. په لنډه توګه، پوپولیزم معلومات د یوې وسلې په توګه ګوري.[16]
د معلوماتو په اړه پوپولیستي لیدلوری
په خپلو ډېرو افراطي بڼو کې، پوپولیزم وايي چې هېڅ عیني حقیقت شتون نه لري او هر څوک “خپل حقیقت” لري چې دوی یې د سیالانو د ماتولو لپاره کاروي. د دې نړۍلید له مخې، واک یوازینۍ واقعیت دی. ټولې ټولنیزې اړیکې د واک لپاره مبارزې دي ځکه چې انسانان یوازې د واک لېوالتیا لري. دا ادعا چې په بل څه کې لېوالتیا شته لکه حقیقت یا عدالت د واک ترلاسه کولو لپاره یوازې یو چل دی. هر کله او هر چېرته چې پوپولیزم د معلوماتو د وسلې په توګه د لید په خپرولو کې بریالی کېږي، ژبه په خپله تخریبېږي. لکه د “حقایقو” په څېر نومونه او “دقیق” او “رښتیني” په څېر صفتونه مبهم کېږي. داسې کلمې د یو ګډ عیني واقعیت په لور د اشارې په توګه نه اخیستل کېږي. بلکې، د “حقایقو” یا “حقیقت” په اړه هر ډول خبرې به لږترلږه ځینې خلک دې ته وهڅوي چې وپوښتي، “تاسو د چا حقایقو او د چا حقیقت ته اشاره کوئ؟”
باید په ټینګار سره وویل شي چې د معلوماتو دا پر واک متمرکز او ژور شکمن لید یوه نوي پدیده نه ده او د واکسین ضد، د ځمکې د هوار والي پلویانو، بولسوناریستانو یا د ټرمپ د پلویانو له خوا نه دی رامنځته شوی. ورته نظرونه له ۲۰۱۶ کال څخه ډېر پخوا خپاره شوي وو، د بشریت د ځینو تر ټولو روښانه ذهنونو په ګډون. د بېلګې په توګه، په شلمه پېړۍ کې، د کیڼ اړخ افراطي روڼ اندو لکه میشل فوکو او ادوارد سعید ادعا وکړه چې کلینیکونه او پوهنتونونه په څېر علمي بنسټونه د تلپاتې او عیني حقایقو په لټه کې نه دي، بلکې د پانګوالو او استعماري نخبه ګانو په خدمت کې د دې لپاره واک کاروي چې څه شی د حقیقت په توګه وشمېرل شي. دا راډیکال نیوکې کله ناکله دومره لرې تللې چې استدلال یې کاوه چې “علمي حقایق” د پانګوالۍ یا استعماري “وینا” پرته بل څه نه دي او دا چې په واک کې خلک هېڅکله له حقیقت سره لېوالتیا نه شي لرلی او هېڅکله د دې وړ نه دي چې خپلې تېروتنې وپېژني او سمې یې کړي.[17]
د راډیکال کیڼ اړخي فکر دا ځانګړې کرښه کارل مارکس ته رسېږي، چا چې په نولسمه پېړۍ کې استدلال وکړ چې واک یوازینۍ واقعیت دی، معلومات یوه وسله ده او هغه نخبه ګان چې ادعا کوي چې دوی د حقیقت او عدالت خدمت کوي په حقیقت کې د محدودو طبقاتي امتیازاتو په لټه کې دي. د ۱۸۴۸ کال د کمونیست مانیفست په وینا، “د ټولو شته ټولنو تاریخ د طبقاتي مبارزو تاریخ دی. آزاد او مریی، اشراف او عام، ارباب او رعیت، د صنعت مشر او کارګر… په یوه خبره، ظالم او مظلوم په دوامداره توګه یو د بل پر وړاندې ودرېدل، یوه نه شلېدونکې، کله پټه، کله ښکاره جګړه یې پر مخ وړله.” د تاریخ دا دوه اړخیز تفسیر دا په ګوته کوي چې هره انساني اړیکه د ظالمانو او مظلومانو ترمنځ د واک مبارزه ده. په همدې توګه، کله چې څوک څه وایي، پوښتنه دا نه ده چې “څه ویل کېږي؟ ایا دا رښتیا دي؟” بلکې دا ده چې “څوک دا وایي؟ دا د چا امتیازاتو ته خدمت کوي؟”
البته، د ښي اړخ پوپولیستان لکه ټرمپ او بولسونارو ښایي فوکو یا مارکس نه وي لوستلي او په حقیقت کې ځانونه د مارکسیزم سرسخت مخالفین ګڼي. دوی همدارنګه له مارکسیستانو سره د مالیاتو او هوساینې په څېر برخو کې په خپلو وړاندیز شویو تګلارو کې ډېر توپیر لري. خو د ټولنې او معلوماتو په اړه د دوی بنسټیز لید په حیرانوونکي ډول مارکسیستي دی، چې ټولې انساني اړیکې د ظالمانو او مظلومانو ترمنځ د واک مبارزه ګڼي. د بېلګې په توګه، ټرمپ په ۲۰۱۷ کال کې په خپله افتتاحیه وینا کې اعلان وکړ چې “زموږ په هېواد کې په پلازمېنه کې یوه کوچنۍ ډله د حکومت له ګټو برخمنه شوې، په داسې حال کې چې خلکو یې لګښت پر غاړه اخیستی دی.” داسې خبرې د پوپولیزم یو ثابت عنصر دی، کوم چې سیاسي ساینس پوه کاس موډ د “یوې ایډیالوژۍ په توګه تشریح کړی چې ټولنه په نهایت کې په دوو یو شان او متضادو ډلو وېشي، ‘پاک خلک’ د ‘فاسدو نخبه ګانو’ پر وړاندې.” لکه څنګه چې مارکسیستانو ادعا کوله چې رسنۍ د پانګوالې طبقې د غږ په توګه کار کوي او دا چې پوهنتونونه په څېر علمي بنسټونه د پانګوالۍ د کنټرول د دوام لپاره ناسم معلومات خپروي، پوپولیستان په همدې ډول پر دغو بنسټونو تور لګوي چې د “خلکو” په لګښت د “فاسدو نخبه ګانو” د ګټو د پرمختګ لپاره کار کوي.
اوسني پوپولیستان هم له هغه عدم انسجام څخه رنځ وړي چې په تېرو نسلونو کې یې راډیکال ضد نظام خوځښتونه ځورول. که واک یوازینۍ واقعیت وي او که معلومات یوازې یوه وسله وي، نو پوپولیستانو د ځان په اړه څه مفهوم لري؟ ایا دوی هم یوازې په واک کې لېوالتیا لري او ایا دوی هم د واک ترلاسه کولو لپاره موږ ته دروغ وایي؟
پوپولیستانو هڅه کړې چې له دې کړکېچ څخه په دوه بېلابېلو لارو ځان وژغوري. ځینې پوپولیستي خوځښتونه د معاصرې ساینس له ایډیالونو او د شکمنې تجربهپالنې له دودونو سره د تړاو ادعا کوي. دوی خلکو ته وایي چې په رښتیا تاسو باید هېڅکله پر هېڅ بنسټ یا د واک پر هېڅ څېرې؛ ان د ځان پلوي پوپولیستي ګوندونو او سیاستوالو په ګډون کسانو باندې باور ونه کړئ. پر ځای یې تاسو باید “خپله څېړنه وکړئ” او یوازې پر هغه څه باور وکړئ چې په مستقیم ډول یې په خپله لیدلی شئ. د راډیکال تجربهپالنې دریځ په دې معنا دی چې که څه هم لوی بنسټونه لکه سیاسي ګوندونه، محکمې، ورځپاڼې او پوهنتونونه هېڅکله د باور وړ نه دي خو هغه افراد چې هڅه کوي لا هم کولای شي په خپله حقیقت ومومي.
دا چلند ښایي علمي ښکاره شي او ښایي د آزاد فکر لرونکو افرادو لپاره جذاب وي خو دا پوښتنه پرانیستې پرېږدي چې انساني ټولنې څنګه کولای شي د روغتیایي سیستمونو د جوړولو یا د چاپېریالي مقرراتو د تصویب لپاره همکاري وکړي چې د لوی مقیاس سازماني جوړښت ته اړتیا لري. ایا یو واحد کس د دې وړتیا لري چې ټولې اړینې څېړنې وکړي ترڅو پرېکړه وکړي چې ایا د ځمکې اقلیم ګرمېږي او په دې اړه څه باید وشي؟ یو شخص به څنګه له ټولې نړۍ څخه د اقلیم معلومات راټول کړي، د تېرو پېړیو د باوري ریکارډونو په اړه خو لا پرېږده؟ یوازې پر “خپلې څېړنې” باور کول ښایي علمي په نظر ورسیږي خو په عمل کې دا په دې معنی ده چې باور وکړو چې هېڅ عیني حقیقت شتون نه لري. لکه څنګه چې به موږ په څلورم څپرکي کې وګورو، ساینس یوه ګډه بنسټیزه هڅه ده، نه یو شخصي لټون.
یو بدیل پوپولیستي حل دا دی چې د “څېړنې” له لارې د حقیقت موندلو د معاصر علمي ایډیال پرېښودل او پر ځای یې بېرته پر الهي وحي یا عرفان تکیه کول دي. دودیز دینونه لکه عیسویت، اسلام او هندویزم په معمول ډول انسانان د ناباوري واک غوښتونکو مخلوقاتو په توګه تشریح کړي چې یوازې د الهي هوښیارتیا د مداخلې له امله حقیقت ته لاسرسی کولای شي. په ۲۰۱۰ لسیزه او د ۲۰۲۰ لسیزې په لومړیو کې له برازیل څخه تر ترکیې او له متحده ایالاتو څخه تر هند پورې پوپولیستي ګوندونو له داسې دودیز دینونو سره تړاو ښودلی دی. دوی د معاصرو بنسټونو په اړه راډیکال شک څرګند کړی، په داسې حال کې چې په لرغونو مقدسو متنونو یې بشپړ باور اعلان کړی دی. پوپولیستان ادعا کوي چې هغه مقالې چې تاسو یې په نیویارک ټایمز یا ساینس کې لولئ د نخبه ګانو د واک ترلاسه کولو لپاره یوازې یو چل دی، خو هغه څه چې تاسو یې په انجیل، قرآن یا ویداګانو کې لولئ مطلق حقیقت دی.
د دې موضوع یو بدلون خلک دې ته رابولي چې پر جذابو مشرانو لکه ټرمپ او بولسونارو باور وکړي، څوک چې د خپلو پلویانو له خوا یا د خدای د استازو په توګه انځور شوي یا داسې ګڼل کېږي چې له “خلکو” سره یو عرفاني اړیکه لري. په داسې حال کې چې عادي سیاستوال د ځان لپاره د واک ترلاسه کولو په موخه خلکو ته دروغ وایي، جذاب مشر د خلکو نه تېروتونکی ویاند دی چې ټول دروغ افشا کوي. د پوپولیزم یو له تکراري متضادو خبرو څخه دا ده چې دا په دې خبرداري ورکولو پیل کېږي چې ټول انساني نخبه ګان د واک د خطرناک تنده لرلو له امله هڅول کېږي، خو اکثراً په یوه جاه طلب انسان باندې په ټول واک سپارلو پای ته رسېږي.
موږ به په پنځم څپرکي کې پوپولیزم په ژوره توګه وڅېړو، خو په دې مرحله کې دا مهمه ده چې یادونه وکړو چې پوپولیستان پر لویو بنسټونو او نړیوالې همکارۍ باور له منځه وړي، په داسې حال کې چې بشریت د ایکولوژیکي نړېدو، نړیوالې جګړې او له کنټرول څخه وتلې ټکنالوژۍ له وجودي ګواښونو سره مخ دی. د دې پر ځای چې پر پېچلو انساني بنسټونو باور وکړي، پوپولیستان موږ ته هماغه مشوره راکوي چې د فایتون اسطوره او د “کوډګر شاګرد” کیسه یې راکوي: “پر خدای یا لوی کوډګر باور وکړئ چې مداخله وکړي او هر څه بېرته سم کړي.” که موږ دا مشوره ومنو، ښایي په لنډمهال کې د تر ټولو بدو واک غوښتونکو انسانانو تر لاس لاندې، او په اوږدمهال کې د نوي مصنوعي ذکاوت د بادارانو تر لاس لاندې ځان ومومو. یا ښایي هېڅ ځای کې ځان ونه مومو، ځکه چې ځمکه به د انسان د ژوند لپاره نامناسبه شي.
که موږ غواړو چې یوه جذاب مشر یا یوه نامعلوم مصنوعي ذکاوت ته له واک ورکولو څخه ډډه وکړو، موږ باید لومړی د دې ښه پوهه ترلاسه کړو چې معلومات څه دي، څنګه د انساني شبکو په جوړولو کې مرسته کوي، او له حقیقت او واک سره څه اړیکه لري. پوپولیستان حق لري چې د معلوماتو په اړه د ساده لید په اړه شکمن وي، خو دوی ناسم دي چې فکر کوي واک یوازینۍ واقعیت دی او معلومات تل یوه وسله ده. معلومات د حقیقت خام مواد نه دي، خو یوازې یوه وسله هم نه دي. د دې افراطونو ترمنځ د انساني معلوماتو د شبکو او د واک په هوښیارۍ سره د مدیریت کولو د زموږ د وړتیا په اړه د یوه نرم او هیله بښونکي لید لپاره کافي ځای شته. دا کتاب د دې منځنۍ لارې څېړلو ته ځانګړی شوی دی.
مخ پر وړاندې لار
د دې کتاب لومړۍ برخه د انساني معلوماتي شبکو تاریخي پرمختیا څېړي. دا د معلوماتي ټکنالوژۍ لکه لیکدود، چاپي ماشینونه او راډیو په اړه د پېړۍ په پېړۍ جامع حساب وړاندې کولو هڅه نه کوي. پر ځای یې، د څو بېلګو په څېړلو سره، هغه کلیدي ستونزې څېړي چې خلکو په ټولو دورو کې د معلوماتي شبکو په جوړولو کې ورسره مخ شوي او دا ارزوي چې د دغو ستونزو لپاره بېلابېلو ځوابونو څنګه متضادې انساني ټولنې جوړې کړې. هغه څه چې موږ یې معمولاً ایډیالوژیکي او سیاسي شخړې ګڼو، ډېری وختونه د متضادو معلوماتي شبکو ترمنځ ټکرونه وي.
لومړۍ برخه د دوو اصولو په ازمویلو سره پیل کېږي چې د لویو انساني معلوماتي شبکو لپاره اړین وو: اسطوره او بیروکراسي. دویم او درېیم څپرکي دا تشریح کوي چې څنګه لویې معلوماتي شبکې (له لرغونو پاچاهیو نیولې تر اوسنیو دولتونو پورې) د اسطوره جوړوونکو او بیروکراتانو دواړو پر مرسته تکیه کړې. د مثال په توګه، د انجیل کیسې د عیسوي کلیسا لپاره اړینې وې، خو که چېرې د کلیسا بیروکراتانو دا کیسې ساتلې، سمې او خپرې کړي نه وای نو انجیل به نه و. د هرې انساني شبکې لپاره یوه ستونزمنه معما دا ده چې اسطوره جوړوونکي او بیروکراتان تمایل لري چې په بېلابېلو لوریو یې کش کړي. ادارې او ټولنې اکثراً د هغه توازن له مخې تعریف کېږي چې دوی یې د خپلو اسطوره جوړوونکو او بیروکراتانو د متضادو اړتیاوو ترمنځ موندلی وي. خپله عیسوي کلیسا په سیالو کلیساوو، لکه کاتولیک او پروتستانت کلیساوو ووېشل شوه چې د اسطورې او بیروکراسۍ ترمنځ یې بېلابېل توازنونه رامنځته کړل.
څلورم څپرکی بیا د ناسمو معلوماتو پر ستونزې او د ځان سمونې میکانیزمونو، لکه خپلواکو محکمو یا د همکارانو له خوا بیاکتل شوو ژورنالونو د ساتلو پر ګټو او زیانونو تمرکز کوي. دا څپرکی د هغو ادارو پرتلنه کوي چې پر کمزورو ځان-سمونې میکانیزمونو یې تکیه کوله، لکه کاتولیک کلیسا، له هغو ادارو سره چې پیاوړي ځان-سمونې میکانیزمونه یې رامنځته کړل، لکه ساینسي څانګې. کمزوري ځان-سمونې میکانیزمونه کله کله د تاریخي ناورینونو لامل کېږي لکه د اروپا په لومړنۍ نوې دوره کې د کوډګرو ښکار، په داسې حال کې چې پیاوړي ځان-سمونې میکانیزمونه کله کله شبکه له دننه بې ثباته کوي. که نظر اوږدمهالۍ، خپرېدو او واک له مخې قضاوت وشي، کاتولیک کلیسا ښایي د انساني تاریخ تر ټولو بریالۍ اداره وي، سره له دې یا شاید د دې له امله چې د ځان سمونې میکانیزمونه یې نسبتاً کمزوري وو.
وروسته له دې چې لومړۍ برخه د اسطورې او بیروکراسۍ رولونه او د پیاوړو او کمزورو ځان-سمونې میکانیزمونو ترمنځ توپیر وڅېړي، پنځم څپرکی تاریخي بحث د یو بل توپیر په تمرکز سره پای ته رسوي: د وېشل شوو او مرکزي معلوماتي شبکو ترمنځ. دیموکراتیک سیستمونه اجازه ورکوي چې معلومات په ډېرو خپلواکو کانالونو کې په ازادۍ سره بهېږي، په داسې حال کې چې ټولواکه سیستمونه هڅه کوي چې معلومات په یوه مرکز کې راټول کړي. هر انتخاب دواړه ګټې او نیمګړتیاوې لري. د متحده ایالاتو او شوروي اتحاد په څېر سیاسي سیستمونو پوهېدل د معلوماتو د بهیر له مخې کولی شي د دوی د بېلابېلو مسیرونو په اړه ډېر څه تشریح کړي.
د کتاب دا تاریخي برخه د اوسنیو پرمختیاوو او راتلونکو سناریوګانو د پوهېدو لپاره خورا مهمه ده. د مصنوعي ځیرکتیا راپورته کېدل په تاریخ کې تر ټولو لوی معلوماتي انقلاب دی خو موږ نشو کولی پرې پوه شو ترڅو پورې چې له مخکنیو سره یې پرتله نه کړو. تاریخ د تېر مطالعه نه ده؛ دا د بدلون مطالعه ده. تاریخ موږ ته ښیي چې څه شی ثابت پاتې کېږي، څه شی بدلېږي او څنګه شیان بدلېږي. دا د معلوماتي انقلابونو لپاره د هر بل ډول تاریخي بدلون په څېر اړین دی نو د هغه پروسې پوهېدل چې په ظاهره نه تېروتونکی انجیل پرې تصویب شو، د مصنوعي ځیرکتیا د نه تېروتلو په اړه د اوسنیو ادعاوو په اړه ارزښتناکه لیدلوری وړاندې کوي. په ورته ډول، د لومړنۍ نوې دورې د کوډګرو ښکار او د سټالین د ډله ییز کولو مطالعه جدي خبرداری ورکوي چې څه شی ممکن غلط شي کله چې موږ مصنوعي ځیرکتیا ته د یوویشتمې پېړۍ په ټولنو کې ډېر کنټرول ورکړو. د تاریخ ژوره پوهه د دې لپاره هم حیاتي ده چې پوه شو په مصنوعي ځیرکتیا کې څه شی نوی دی، دا له چاپي ماشینونو او راډیو سیټونو څخه په بنسټیز ډول څنګه توپیر لري او په کومو ځانګړو لارو کې د مصنوعي ځیرکتیا دیکتاتوري کولی شي له هر هغه څه څخه چې موږ مخکې لیدلي خورا توپیر ولري.
کتاب استدلال نه کوي چې د تېر مطالعه موږ ته د راتلونکي وړاندوینه کولو توان راکوي. لکه څنګه چې په لاندې پاڼو کې په وار وار ټینګار شوی، تاریخ حتمي نه دی او راتلونکی به د هغو انتخابونو له مخې جوړ شي چې موږ ټول یې په راتلونکو کلونو کې کوو. د دې کتاب د لیکلو ټوله موخه دا ده چې د خبرو انتخابونو په کولو سره، موږ وکولی شو تر ټولو بدو پایلو مخنیوی وکړو. که موږ راتلونکی نشو بدلولی، نو ولې په دې بحث کولو وخت ضایع کړو؟
په لومړۍ برخه کې پر تاریخي سروې بناء، د کتاب دویمه برخه “غیرعضوي شبکه” هغه نوې معلوماتي شبکه څېړي چې موږ یې نن ورځ جوړوو، د مصنوعي هوش د راپورته کېدو په سیاسي پایلو تمرکز کوي. شپږم تر اتم څپرکي د ټولې نړۍ څخه وروستي مثالونه بحث کوي – لکه په ۲۰۱۶-۱۷ کې په میانمار کې د توکمیز تاوتریخوالي په راپارولو کې د ټولنیزو رسنیو د الګوریتمونو رول ترڅو تشریح کړي چې مصنوعي ځیرکتیا له ټولو پخوانیو معلوماتي ټکنالوژیو څخه په کومو لارو توپیر لري. بېلګې یې زیاتره له ۲۰۱۰ کلونو څخه اخیستل شوې نه له ۲۰۲۰ کلونو څخه ځکه چې موږ د ۲۰۱۰ کلونو د پېښو په اړه یو څه تاریخي لیدلوری ترلاسه کړی دی.
دویمه برخه استدلال کوي چې موږ د معلوماتو یوه بشپړه نوي ډول شبکه جوړوو، پرته له دې چې د هغې پر پایلو فکر وکړو. دا د عضوي څخه غیرعضوي معلوماتي شبکو ته پر لېږد ټینګار کوي. روم امپراتورۍ، کاتولیک کلیسا او شوروي اتحاد ټولو د معلوماتو پروسس کولو او پرېکړو کولو لپاره پر کاربن پر بنسټ مغزونو تکیه کوله. هغه سیلیکان پر بنسټ کمپیوټرونه چې په نوې معلوماتي شبکه کې واکمن دي په بنسټیز ډول په بېلابېلو لارو کار کوي. د ښه یا بد لپاره، د سیلیکان چیپونه له ډېرو هغو محدودیتونو څخه ازاد دي چې عضوي بیوکیمیا یې پر کاربن نیورانونو تپي. د سیلیکان چیپونه کولی شي داسې جاسوسان رامنځته کړي چې هېڅکله نه ویده کېږي، داسې مالي چارواکي چې هېڅکله نه هېروي، او داسې ظالمان چې هېڅکله نه مري. دا به ټولنه، اقتصاد او سیاست څنګه بدل کړي؟
د کتاب درېیمه او وروستۍ برخه “د کمپیوټر سیاست” – دا څېړي چې د ټولنو بېلابېل ډولونه به څنګه د غیرعضوي معلوماتي شبکې له ګواښونو او ژمنو سره معامله وکړي. ایا زموږ په څېر د کاربن پر بنسټ ژوند لرونکي به د نوې معلوماتي شبکې د پوهېدو او کنټرولولو چانس ولري؟ لکه څنګه چې پورته یادونه وشوه، تاریخ حتمي نه دی او لږترلږه د څو نورو کلونو لپاره موږ ساپیېینس لا هم د خپل راتلونکي د جوړولو واک لرو.
په همدې توګه، نهم څپرکی دا څېړي چې دیموکراسي به څنګه له غیرعضوي شبکې سره معامله وکړي. د مثال په توګه، که چېرې مالي سیستم په زیاتېدونکي ډول د مصنوعي هوش لخوا کنټرول کېږي او د پیسو اصلي معنی په نامعلومو الګوریتمونو پورې تړاو ومومي نو د غوښې او وینې سیاستوال به څنګه مالي پرېکړې وکړي؟ که چېرې موږ نور پوه نشو چې ایا له بل انسان سره خبرې کوو او که له یو چټ باټ سره چې د انسان په توګه ځان ښیي نو دیموکراسي به څنګه د هر شي په اړه (که هغه مالي چارې وي او که جنسیت) عامه خبرې اترې وکړي؟
لسم څپرکی د ټولواکۍ پر غیرعضوي شبکې د احتمالي اغېزې څېړنه کوي. که څه هم دیکتاتوران به خوښ وي چې له ټولو عامه خبرو اترو څخه خلاص شي خو دوی د مصنوعي ځیرکتیا په اړه خپلې وېرې لري. استبدادي نظامونه د خپلو عاملینو پر وېرولو او سانسور کولو ولاړ دي. خو څنګه یو انساني دیکتاتور کولی شي یوه مصنوعي ځیرکتیا ووېروي، د هغه نه پوهېدو وړ پروسې سانسور کړي، یا یې د ځان لپاره د واک له نیولو څخه مخنیوی وکړي؟
په پای کې، یوولسم څپرکی دا څېړي چې نوې معلوماتي شبکه به څنګه په نړیواله کچه د دیموکراتیکو او ټولواکو ټولنو ترمنځ د واک انډول اغېزمن کړي. ایا مصنوعي هوش به انډول په کلکه د یو لوري په ګټه واړوي؟ ایا نړۍ به په دښمنو بلاکونو ووېشل شي چې سیالي به یې موږ ټول د له کنټروله وتلي مصنوعي ځیرکتیا لپاره اسانه ښکار کړي؟ که آیا موږ کولی شو د خپلو ګډو ګټو په دفاع کې سره متحد شو؟
خو مخکې له دې چې موږ د معلوماتي شبکو تېر، اوس او احتمالي راتلونکي وپلټو، موږ باید له یوې په ظاهره ساده پوښتنې پیل وکړو: معلومات په دقیق ډول څه دي؟
[1] Sigrid Damm, Cornelia Goethe (Berlin: Insel, 1988), 17–18; Dagmar von Gersdorff, Goethes Mutter (Stuttgart: Hermann Bohlaus Nachfolger Weimar, 2004); Johann Wolfgang von Goethe, Goethes Leben von Tag zu Tag: Eine dokumentarische Chronik (Dusseldorf: Artemis, 1982), 1:1749–75.
[2] Stephan Oswald, Im Schatten des Vaters. August von Goethe (Munich: C. H. Beck, 2023); Rainer Holm-Hadulla, Goethe’s Path to Creativity: A Psycho-biography of the Eminent Politician, Scientist, and Poet (New York: Routledge, 2018); Lisbet Koerner, “Goethe’s Botany: Lessons of a Feminine Science,” History of Science Society 84, no. 3 (1993): 470–95; Alvin Zipursky, Vinod K. Bhutani, and Isaac Odame, “Rhesus Disease: A Global Prevention Strategy,” Lancet Child and Adolescent Health 2, no. 7 (2018): 536–42; John Queenan, “Overview: The Fetus as a Patient: The Origin of the Specialty,” in Fetal Research and Applications: A Conference Summary (Washington, D.C.: National Academies Press, 1994), accessed Jan. 4, 2024, www.ncbi.nlm.nih.gov/ books/ NBK231999/.
[3] John Knodel, “Two and a Half Centuries of Demographic History in a Bavarian Village,”Population Studies 24, no. 3 (1970): 353–76.
[4] Saloni Dattani et al., “Child and Infant Mortality,” Our World in Data, 2023, accessed Jan. 3, 2024, ourworldindata.org/child-mortality#mortality-in-the-past-around-half-died-as-children
[5] Ibid.
[6] “Most Recent Stillbirth, Child, and Adolescent Mortality Estimates,” UN Inter-agency Group for Child Mortality Estimation, accessed Jan. 3, 2024, childmortality.org/ data/ Germany.
[7] According to one estimate, the Library of Alexandria contained about 100 billion bits of information, or 12.5 gigabytes. See Douglas S. Robertson, “The Information Revolution,” Communication Research 17, no. 2 (1990): 235–54. By 2020, the average Android phone had a capacity of about 96 gigabytes. See Brady Wang, “Average Smartphone NAND Flash Capacity Crossed 100GB in 2020,” Counterpoint Research, March 30, 2021, www.counterpointresearch.com/ average-smartphone-nand-flash-capacity-crossed-100gb-2020/.
[8] Marc Andreessen, “Why AI Will Save the World,” Andreessen Horowitz, June 6, 2023, a16z.com/ ai-will-save-the-world/.
[9] Ray Kurzweil, The Singularity Is Nearer, 285.
[10] Andy McKenzie, “Transcript of Sam Altman’s Interview Touching on AI Safety,” LessWrong, Jan. 21, 2023, www.lesswrong.com/ posts/ PTzsEQXkCfig9A6AS/ transcript-of-sam-altman-sinterview- touching-on-ai-safety; Ian Hogarth, “We Must Slow Down the Race to God-Like AI,” Financial Times, April 13, 2023, www.ft.com/ content/ 03895dc4-a3b7-481e-95cc- 336a524f2ac2; “Pause Giant AI Experiments: An Open Letter,” Future of Life Institute, March 22, 2023, futureoflife.org/ open-letter/ pause-giant-ai-experiments/; Cade Metz, “ ‘The Godfather of AI’ Quits Google and Warns of Danger,” New York Times, May 1, 2023, www.nytimes.com/ 2023/ 05/ 01/ technology/ ai-google-chatbot-engineer-quits-hinton.html; Mustafa Suleyman, The Coming Wave: Technology, Power, and the Twenty-First Century’s Greatest Dilemma, with Michael Bhaskar (New York: Crown, 2023); Walter Isaacson, Elon Musk (London: Simon & Schuster, 2023).
[11] Yoshua Bengio et al., “Managing Extreme AI Risks Amid Rapid Progress,” Science (May 2024): Article eadn0117.
[12] Katja Grace et al., “Thousands of AI Authors on the Future of AI” (preprint, submitted in 2024), https://arxiv.org/ abs/ 2401.02843.
[13] “The Bletchley Declaration by Countries Attending the AI Safety Summit, 1–2 November 2023,” Gov.UK, Nov. 1 2023, www.gov.uk/ government/ publications/ ai-safety-summit-2023-thebletchley- declaration/ the-bletchley-declaration-by-countries-attending-the-ai-safety-summit-1-2- november-2023.
[14] له دې شبکې څخه موخه دیکتاتورۍ ته ورته حکومت دی چې سیاسي واک یې بشپړ د یوې ډلې یا فرد په لاس کې محدود وي او چاته د مخالفت او فردي آزادۍ اجازه نه وي.ژباړن
[15] د کمپیوټر ساینس علم له نظره د اجنټ لغت یو داسې څیز ته کارول کیږي چې محیط درک کوي او کار کوي.
[16] Jan-Werner Müller, What Is Populism? (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2016).
[17] Ulises A. Mejias and Nick Couldry, Data Grab: The New Colonialism of Big Tech and How to Fight Back (London: Ebury, 2024); Michel Foucault, The Birth of the Clinic: An Archaeology of Medical Perception (New York: Vintage Books, 1975); Michel Foucault, The History of Sexuality (New York: Vintage Books, 1990); Edward W. Said, Orientalism (New York: Vintage Books, 1994); Aníbal Quijano, “Coloniality and Modernity/Rationality,” Cultural Studies 21, no. 2–3 (2007): 168–78; Sylvia Wynter, “Unsettling the Coloniality of Being-Power-Truth-Freedom Toward the Human, After Man, Its Overrepresentation—an Argument,” New Centennial Review 3, no. 3 (2003): 257–337. For in-depth discussion, see Francis Fukuyama, Liberalism and Its Discontents (London: Profile Books, 2022).