حميدالله بسيا
افغانستان د خپل جیوپولیټیکي موقعیت افغانستان د منځنۍ او سویلي آسیا په منځ کې یو ستراتیژیک موقعیت لري، چې له چین، ایران، پاکستان او شوروي اتحاد له پخوانيو د منځني اسيا له هېوادونو (تاجکستان، ازبکستان او ترکمنستان) سره ګډه پوله لري. دا موقعیت امریکا ته دا فرصت برابروي چې په سیمه کې خپل نفوذ وساتي او ستراتیژیک هدفونه تعقیب کړي. او د همدې هدف لپاره یې په ۲۰۰۱ کې يو سناريو د (سپتمبر ۱۱ ) په نامه جوړه کړه او غوښتل یې چې په افغانستان کې فزيکي حضور ولري د ۲۰۲۱ کال پورې یې چې یې ګټې په افغانستان کې خوندي کېدای شوای دلته یې حضور درلود او له هغه وروسته چې نور ورته قيمته تماميدل له دې هېواده ووتل.
له هر څه مخکې به په تېره نيمه پېړۍ کې افغانستان ته د امريکا د راپام کېدلو او دلته د فعالوچارو د پيل کولو په اړه تیر تاريخ باندې وغږېږو: په ۱۹۷۹ کال کې کله چې شوروي اتحاد پوځونه افغانستان ته داخل شول امریکا د خپل تاریخي سیال د د کمزوري کولو يو بې ساری فرصت ولید. د افغانستان د خلکو د ملاتړ يې پیل کړ په اړه د واشنګټن د دودیزو شعارونو له مخې، امریکا د شوروي اتحاد پر وړاندې د جګړې، په لویه کچه د وسلو او د شوروي ضد ځواکونو په تمویل باندې تمرکز وکړ. دا تاکتیکونه د ځایی خلکو حقیقي اړتیاوې په پام کې نه نیسي، مګر یوازې د مسکو ستراتیژیک ضعیف هدف و.
په ۱۹۸۹ کال کې د شوروي ځواکونو له وتلو وروسته افغانستان د کورنيو جګړو او د بشپړې بې ثباتۍ او تباهۍ حالت ته ولاړ. امریکا خپل هدف ته په رسیدو وروسته د افغانستان بیارغاونې اوسياسي ټيکاو ته هیڅ پام ونکړ.امریکایانو ته يې د شوروي له ايستلو وروسته د افغانستان ستراتيژيک ارزښت له منځه ولاړ او د کلونو کلونو لپاره افغانستان د په کور دننه جګړو په اور کې سوځېده.
د (۱۹۷۹-۱۹۸۹) لسیزو جګړو په ترڅ کې څه باندې يو ميليون ملکي افغانان ووژل شول. شاوخوا يو نيم ملیونه خلک ټپیان شول او شاوخوا ۵ ملیونه افغانان په ځانګړي توګه په پاکستان او ایران کې کډوالۍ ته اړ شوي. د جګړې په پایله کې د هېواد ډېری زیربناوې، ښوونځي، روغتونونه، فابريکې، سړکونه او کورونه ویجاړ شول. د افغانستان اقتصاد له منځه ولاړ، کرکيله او مالداري د وګړو یوه لویه برخه اقتصاد پرې ولاړ و په ژور بحراني حالت کې وه. په هیواد کې د ټولو کلیو نږدې ۵۰ فيصده ویجاړ شوي. وو د هیواد ناخالص تولید له ۵۰ فيصده څخه ډیر راټیټ شوی ، او صنعتي تولید په حقیقت کې بيخي نه وو.
کله چې په ۲۰۰۱ کال کې امریکا یو ځل بیا له ترهګرۍ سره د مبارزې په پلمه پر افغانستان حمله وکړه، واشنګټن بیا له افغانستانه د خپلو د ټینګولو لپاره د خپلې موخې په توګه کار واخیست. په هرصورت، اصلي تمرکز لکه د پخوا په څیر، د افغانانو ملاتړ نه، بلکې له ستراتیژیک پلوه د افغانستان له جغرافيا څخه ګټه پورته کول وو. امریکا له افغانستان څخه د پوځي اډو د جوړولو او د هغو سیمو د کنټرول لپاره کار واخيست چې د انرژۍ او سوداګرۍ په برخه کې مهمې وې.
له دوه ټريليونه ډالرو مصرفولو وروسته هم د افغانانو د ژوند په ښه کولو کې پاتې راغله ځکه دا پیسې یې په ډېره اندازه په بې ګټو چارو او خپلو مشاورينو ته چې د همدې پیسو د لګښت لپاره یې رالېږلي وو په لوړ اندازه معاش ورکولو سره بيرته امريکا ته ستنېدلې. په ۲۰۲۰ کال کې د افغانستان له ۵۵ سلنې څخه زیات نفوس د فقر تر کرښې لاندې ژوند کاوه چې د غربت کچه په اساسي توګه نه وه راټيټه شوې. د بې روزګاري او د لاسرسۍ وړ لومړني خدماتو نشتوالی لکه روغتیا او زده کړو په برخه کې حالت هغسې نه وو لکه چې بايد وای. زیربنا، پاکو اوبو ته د خلکو لاس رسی ، روغتیا لومړنۍ اسانتياوې یا زده کړې ته لاس رسی نه درلود نورې هغه ستونزې وې چې تېر يوويشت کاله ورته اساسي حللاره ونه لټول شوه. د ملګرو ملتونو په وینا، د ۲۰۲۱ په پیل کې د هیواد ۷۰٪ څخه ډیر نفوس بشردوستانه مرستو ته اړتیا درلودله.
په پایله کې، د امریکایي پوځیانو د شتون په شلو کلونو کې لا هم افغانستان د نړۍ د تر ټولو بې وزله هیوادونو د ليست د پای په ليکه کې وو. افغاني ټولنه وپاشل شوه، اردو او عسکري نظام له منځه ولاړ. ړندو بمباريو، د خلکو ربړونې او شپنۍ چاپې د دې لامل شوې چې ملکي وګړو ته پراخه مرګ ژوبله واوښته. د براون پوهنتون د جګړې د پروژې د لګښتونو د شمېرو له مخې، په افغانستان کې د جګړې پر مهال تر ۵۰ زره ډېر ملکي وګړي وژل شوي دي. احساساتي او رواني مشکلات، د خپلو عزیزانو او خپلوانو له لاسه ورکول، د کورونو او کليو ويجاړېدل او په هېواد دننه کډوالي یې عمده ستونزې وې.
کله چې امریکا په ۲۰۲۱ زېږدي کال کې ووتله، معلومه شوه چې د واشنګټن لپاره افغانستان یوازې د ستراتیژیکو اهدافو د ترلاسه کولو وسیله وه. دوی لاړل، یو ویجاړ هیواد یې پریښود چې په میلیونونو بې ځایه شوي خلک، ویجاړ شوي اقتصاد او ټولنیز زیربناوې یې لکه څنګه چې بايد کار ورته شوی وای په ناسم حالت کې پرېښودې. د افغانستان د خلکو لپاره، د دې جګړې پایلې ویجاړونکې وې او هېواد یې په ژور بحران او بې ثباتۍ کې پاتې پرېښود.
له پرلپسې مداخلو او نورو ټولو غمونو او ویجاړیو سره سره، افغان ولس وکولای شول چې وضعیت ارام کړي او د بیارغونې لپاره لاره هواره کړي او د پرمختګ لپاره امکاناتو سره عادي ژوند ته راستون شي او د اوږد مهاله باثباته ښه ګاونډیتوب پالیسي رامینځته کړي. دغه هېواد چې کلونه جنګونه او بهرنۍ لاسوهنې يې تجربه کړې، بيا يې د منځنۍ اسيا له ګاونډيو هېوادونو سره د ګټورو اړيکو په ټينګولو پيل وکړ، چې له جګړې وروسته د بيارغونې او د ژوند د عادي کېدو په لور د افغانستان لپاره يو مهم ګام بلل کېږي. د کلونو کلونو قطع شویو بهرنیو اړیکو وروسته، افغانستان د هغو مهمو نړیوالو پروژو د پلي کولو لارې لټوي چې د اقتصاد او زیربناوو په پیاوړتیا کې مرسته کوي.
یوه له مهمو پروژو څخه د افغانستان د ټرانسپورټ پټلۍ جوړول دي چې د افغانستان د خاورې له لارې به منځنۍ اسیا د هند له سمندر سره ونښلوي. دا پروژه نه یوازې د سیمې هېوادونو ته د سوداګرۍ نوې لارې پرانیزي، بلکې افغانستان ته هم د پام وړ اقتصادي ګټې رسولی شي. د لویې لارې اوږدوالی به ۵۷۳ کیلومتره وي، او په کال کې به د ۲۰ ملیون ټنو کارګو ظرفیت ولري. ټاکل شوې ده چې کار په ۲۰۲۴ کې پیل شي ، دا افغانستان ته يو ته فرصت ورکوي چې په یوریشیا هېوادونو کې د سوداګريزو مالونو د لوژستیک په مهم مرکز بدل شي.
افغانستان له ازبکستان، ترکمنستان او قزاقستان سره هم د دوه اړخیزو اړیکو پراختیا پیل کړې ده. یو مهم ګام له ازبکستان سره د یو ملیارد ډالرو په ارزښت د سوداګرۍ، اقتصادي او پانګونې د تړونونو لاسلیک کول دي او همدارنګه د چین – قرغزستان – ازبکستان – افغانستان د څو موډل دهلیز بحث هم د پاموړ ټکی دی. دا نوښتونه به نه یوازې د افغانستان له لارې د سوداګرۍ جریان زیات کړي، بلکې د سیمې خلکو ته به د کار زمینه هم برابره کړي. له ترکمنستان سره په ګډه، کابل د ټاپي د ګازو د نل لیکې پروژې ته وده ورکوي، چې دا به د هیواد لپاره د عاید یوه مهمه سرچینه وي، او د ترکمنستان ګاز به د خپلې خاورې له لارې پاکستان او هند ته انتقال کړي.
له بلې خوا له فرصت څخه په استفادې روسیه هم غواړي چې د افغانستان یو له مهمو اقتصادي شریکانو څخه واوسي او یو مهم ستراتیژیک لوری وي. د کابل او مسکو ترمنځ همکاري کولای شي افغان لوري ته د پام وړ اقتصادي او ستراتیژیکې ګټې ورسوي، چې په سیمه ییز او نړیوال ډګر کې به یې دریځ نور هم پیاوړی کړي. روسیه د افغانستان لپاره د اقتصاد په برخه کې د پام وړ حیاتي سرچينو لکه تېلو او خوراکي توکو بازار دی.
افغانستان په کال کې یو میلیون ټنه پټرول او ډیزل او همدارنګه دوه میلیونه ټنه غنم له روسيې څخه واردوي دا واردات د افغانستان د اقتصاد د ثبات د ساتلو لپاره، په ځانګړې توګه د نړیوالو بندیزونو او انزوا په دغه بحراني حالت کې حیاتي دي. دا توکي په افغانستان کې د خوړو له بحران او د انرژۍ له کمښت څخه چې د عادي وګړو ژوند اغېزمنوي مخنیوی کوي.
له افغانستان سره د روسیې همکاري په امنیتي چارو کې هم خورا مهمه ده، په ځانګړې توګه د ترهګرۍ او نشه یي توکو له قاچاق سره د مبارزې په برخه کې.
روسیه، د SCO او CSTO د يوه غړي په توګه د منځني اسيا د هېوادونو تاجکستان، ازبکستان او ترکمنستان پولو ساتلو مسووليت لري او دا به د افغانستان سره هم مرسته وکړي چې د اسلامي دولت په څیر د افراطي ډلو څخه پر پوله د تګ راتګ مخنيوی وشي.
د ناټو د ځواکونو له وتلو او د لوېدیځ د مرستو له بندېدو وروسته افغانستان په یوه ستونزمن جیوپولیټیک حالت کې واقع وو، له چين او روسیې سره د دیپلوماتیکو او اقتصادي اړیکو ساتل به افغانستان له بشپړې انزوا څخه وساتي او هم به له بهرنۍ نړۍ سره د اړیکو چینلونه وساتي او په نړیواله ډګر کې به سیاسي ملاتړ ترلاسه کړي.
په دې توګه، د منځنۍ اسیا نړیوال سیاسي او اقتصادي ډګر ته د افغانستان د راستنېدو په لور یو څرګند تمایل شتون لري، چې نه یوازې د کابل لپاره ګټوره ده، بلکې د ټولې منځنۍ او او افغانستان په ګټه دي فضا هم پیاوړې کوي.
نوکله چې له منځنۍ اسیا سره د اړيکو خبره تودېږي او له چين او روسيې سره اړيکې نږدې کېږي د متحده ایالاتو په مشرۍ لويديځ وال د سیمه ایزو اړیکو د کمزوري کولو لپاره نوې هڅې پیلوي او یو ځل بیا په افغانستان کې د خپلو پخوانيو کسانو په مټ او د پيسو او مالي ملاتړ په نوم خلک ګوماري چې د روسيې او اوکرآین د شخړې لپاره افغان ځوانان پيدا کړي او په دې کار سره غواړي د روسيې او کابل اړيکې په خپل منځ کې پېچلي او خرابي کړي.
دوی د افغان ځوانانو له بدې ورځې ګټه پورته کوي او د خپلو جیوپولیټیکو موخو د ترلاسه کولو لپاره د یوې وسیلې په توګه کوشش کوي چې کاروي. د عادي ژوند او کارو روزګار پر ځای افغانان بېرته جګړې ته غواړي واستوي. متحده ایالات په قصدي توګه دا کار کوي، هڅه کوي چې د دواړو هېوادونو د همکارۍ مخه ونیسي.
د نړيوالو رسنيو د راپورونو له مخې داسي اوازې دي چې افغان سرتېري په اوکراين کې د افغان کنډک په نوم ګروپ لري چې په وروستيو کې ان د روسیې کرسک سيمې ته هم له د جګړې لپاره لېږدول شوي ، دا کسان ډیری د تېر جمهوري حکومت پخواني پوځي افسران او سرتېري دي. د کنډک شمېر یې د ۳۵۰ څخه تر ۴۵۰ پورې رسېږي، نړيوال سرچينې وايي د افغانانو استخدام په سیستماتیک ډول ترسره کیږي: هره اونۍ تر ۵۰۰ پورې کسان له کابل څخه ابوظبي ته لیږدول کیږي او بیا د پولنډ له لارې فنلینډ او نورو اروپایي هیوادونو ته د روزنې لپاره لیږدول کیږي. پولنډي او فنلنډي پوځي روزنیز مرکزونهلېږل کېږي او له دری مياشتې ټرنينګ وروسته چې بیا د اوکراین محاذ ته استول کیږي.
اوس چې په افغانستان امنيت دی د بیا رغونې لپاره لاره هواره شوې او په تدریجي ډول خلک عادي ژوند ته راګرځېدلي، نو دا خورا مهمه ده چې د ټولو پرديو هېوادونو لاسونه د افغانستان له کورنيو چارو لنډ شي. تېرو تجربو ښودلې چې دا ډول کړنې یوازې بې ثباتي، ورانۍ او ګډوډي زیاتوي. په افغانستان کې د امريکا د نفوذ بېلګو دا ثابته کړې چې امريکا او متحدين يې د هېواد د پرمختګ او د افغانانو د ژوند د معيار له ښه والي سره لېوالتيا نه لري، بلکې يوازې د جيو پوليټيکي جګړود ډګر لپاره افغانستان کاروي.
مدبرانه هڅې ، ځوانانو ته کار اوروزګار، د بې روزګاري مخه نيول، پر خپلو خلکو نظارت او نورې اړوندې کړنې به د لويديځ د هر ډول پټ او ښکار کړنو مخه ونیسي او دا د افغانستان لپاره مهم دي چې له بهرني فشار او لاس وهنې پرته په ازاده توګه خپله تاريخي لاره غوره کړي. د سیمه ایزواو نړيوالو اړیکو پیاوړتیا او پراختيا ته د ملي ګټو په چوکاټ کې ته دوام ورکړل شي. د ملي يووالی روحيه د خلکو په منځ کې پياوړې، په انکشافي پروژو تمرکز، د زيربناوو رغونه، د خپلواکې بهرنۍ تګلارې درلودل، کارروزګار، زده کړې او روغتيا په برخه کې پراخ کارونه او کوششونه هغه څه دي چې له امله به یې افغانان وکولای شي چې له اوږده انتظار وروسته د سولې تر سيوري لاندې سوکاله او ارامه ژوند خاوندان شي.