نن سبا پاکستان د خپل پنځه اویا کلن تاریخ د تر ټولو جدی اقتصادي، سیاسي او امنیتي بحران سره مخامخ دی. آیا د پاکستان بقا په خطر کې ده؟ آیا امریکا، انګلستان او نور غربی هیوادونه چه په تیرو اوو لسیزو کې یې د پاکستان په جوړیدو، تجهیز او ملاتړ کې مستقیم لاس درلود، نور د دې هیواد ملاتړ نه کوی؟ آیا په دې هیواد کي میشت قومونه نور د پنجاب د مشرتابه او د اردو د برلاسۍ څخه ستړي شوي دي؟ آیا نوی ملکی ایتلافی حکومت به وشي کولای د پاکستان موجودو ستونزو ته د حل لارې ومومی او د قومونو او اولس غوښتنو ته ځواب ووایي؟
د تیر میلادی کال د سپمبر په میاشت کې د بهرنیو هیوادونو اود نړیوالو مالی موسساتو څخه د پاکستان د پور/ قرضداری اندازه 86,34 میلیارډه ډالره ته ورسیده. په امنیتی لحاظ، د هیواد په دننه کې د پاکستاني طالبانو یا TTP او د هیواد په جنوب کې د بلوڅ خپلواکی غورځنګ د وسلوال مقاومت سره مخامخ وو چه هره ورځ یې په لسهاوو کسان قربانی کیږي. او په سیاسی لحاظ د حکومت او اولس تر منځ د بې اعتمادۍ او ناباوری بحران ورځ تر بلی مخ په زیاتیدو دی .
تیره میاشت په همدې بحرانی حالت کې، پارلمانی انتخابات تر سره شول چه په نتیجه کې یې د اولس او دولت ترمنځ د اعتماد فضا تر پخوا هم کرغیړنه او د هیواد په سیاست او اقتصاد کې د اردو رول نور هم پیاوړی شو. په پاکستان کې په دوامداره توګه د اساسی قانون نقض او د سیاسی آزادیو تر پښو لاندې کیدل ددې باعث شویدی چه هیواد د خپلو ستونزو او مشکلاتو په مخنیوی کې پاتې راشی .
د خلکو او دولتی موسساتو تر منځ دوامداره بې اعتمادی ، دغه متزلرل او بی ثباته حالت نورهم تشدید کړی دی. دوې هفتې مخکې د پاکستان دفاع وزیر خواجه آصف اعتراف وکړ چه هیواد یې د لویو اقتصادی ستونزو سره لاس او ګریوان دی او نژدې دی چه افلاس و کړي.
انکریزان له ډیر پخوا په دې پوهیدل چه دوی به یوه ورځ مجبوره وي د هند لویه وچه پریږدی، خو نه یې غوښتل دا سیمه د هغه وخت د رقیب قدرت یعنی روسانو لاس ته ولویږی. همدا وجه وه چه پاکستان یې هند ته د روسیې د پرمختګ د مخنیوی دپاره د یو ستراتیژیک حایل په توګه منځ ته راوړ.
د ۱۹۴۷ م کال راهیسې چه انګریزانو د اسلام په بهانه د هند لویه وچه وویشله او پاکستان منځ ته راغی، دا هیواد جمعاً ۳۴ کاله د نظامی ډکتاتورانو تر واک لاندې وو. په هغو کلونو کې چه د هیواد د چارو مسوولیت د سیاسی ګوندونو په غاړه هم وو، د اردو جنرالانو د پردې تر شا په ټولو مهمو مسایلو کې مهم رول لوبولی دی.
میرمن عایشه جهانګیر چه د پاکستان او افغانستان د چارو کارپوهه ده او ددې سیمې د سیاسی ، اقتصادی او امنیتې وضعیت او بدلونونو په هکله یې ډیری څیړنی او تحلیلی لیکنې کړیدي لیکی ، چه د انګلیسی استعمار میراث نن هم د پاکستان د اردو د هلو ځلو په تنظیم کي ټاکونکي رول لوبوی. عایشه جهانګیر زیاتوی چه برتانوی جنرالانو تر ۱۹۵۱ م کال پوري د پاکستان د اردو ټول واک او اختیار په خپل لاس کې درلود او په همدې کال یې ټول صلاحیتونه جنرال ایوب خان ته و سپارل. اووه کاله وروسته ایوب خان کودټا وکړه او د پاکستان دوهم جمهور ریس شو.
۱۹۴۸ م کال کې د پاکستان د اردو د استخباراتو سازمان یا ISI منخ ته راغی. اوس په پوښتنه په کې ده چه څنګه د پاکستان اردو چه په ۱۹۴۷ م کال کې یې ۱۴۰ زره غړي درلودل ډیر ژر د نړۍ په سطحه په اوومه لویه اردو بدله شوه ؟ .
د اتیا لسیزې په کلونو کې متحده ایالاتو په افغانستان کې د شوروې اتحاد پرضد د پټې جګړې په مقصد د پاکستان د آی اس آی سازمان د امکاناتو او ملاټړ څخه استفاده کوله .د سړې جګړې په کلونو کې پاکستان د متحده ایالاتو څخه د پام وړ فوځی او اقتصادي مرستې تر لاسه کړې . همدې مرستو اردو ته د دې توان ورکړچه هم د هیواد په دننه او هم دباندې کې ځینې ماجراجویانه فعالیتونه تر سره کړې ، بې له دې چه مسوول و ګڼل شي.
د همدې لسیزې په اوږدو کې د جنرال ضیاالحق تر مشری لاندې پاکستان د مذهبی تندروۍ او د افراطی سیاستونو شاهد شو. په نتیجه کې پاکستان و توانید په افغانستان کې خپل غیرعقلانی او د عقدو ډک سیاست چه د ستراتیژیک عمق یا Strategic depth په نامه یادیده تعقیب کړی. د جنرال ضیاالحق د حاکمیت په کلونو کې منتخب صدراعظم ذولفقارعلی بوتو اعدام او وروسته دده لور بینظیر بوتو چه هغه هم یو وخت منتخبه صدراعظمه وه د جنرال پرویزمشرف د واکمنۍ په دوره کې ترور شوه. همدا شان د دولت په زرهاو ملکی مخالفین وروسته له نیول کیدو لادرکه شول تر اوسه یې مړی او ژوندی نه دی معلوم .
ددې دوو نظامی ډکتاټورانو د حاکمیت په کلنو کې پاکستان د افراطي اسلامی ډلو، په خاصه توګه د ال قاعده ترورستي ډلې د مشر اوساما بن لادن او د هغه د پلویانو په ځاله اومطمین پټنځاي بدل شو .
که څه هم د پاکستان انتخابی حکومتونه تل د اردو د مداخلاتو په نتیجه کې له منځه تللی ، خو یو شمیر پاکستانیان په دې باور دی چه د هیواد اردو یواځینۍ موثره موسسه ده چه ښه کار کوې. دوی زیاتوی چه همدا اردو ده چه د پاکستان یووالی یې تضمین کړی دی . خو دا هم حقیقت لري چه د پاکستان د اقتصادی بحران اساسی علت هم د اردو د لاس وهنو نتیجه ده. پوښتنه په دې کې ده چه آیا د پاکستان جنرالان به وشي وکولای خپل تر منځ یووالی و ساتی؟
نن سبا په پاکستانی سیاسي حلقو کې هر څوک په دې خبر دی چه د اردو د مشرتابه یوه لویه برخه، چه په اردو کې د قدرتمنده کورنییوغړی اوعالیرتبه نظامی افسران دي، دعمران خان د ښي پلوه حکومت څخه ِملاټړ کاوه چه غوښتل یې د امریکا د سیاست ضد د روسیې اوچین سره نژدې اړیکې ولری .
د پاکستان پخوانی لوی درستیز جنرال قمر جاوید باجوا د خپلې کاری دورې په پای کې وویل چه تر دې وروسته به اردو په سیاست کې مداخله و نه کړي ، اما پاکستانی لیکواله او تحلیل ګره عایشه جهانګیر وایي چه د پخوانی صدراعظم عمران خان زندانی کول، چه یو وخت د اردو د سترګو وو، وښودله چه اردو لا هم د ملکی اعتراض کوونکو د تعقیب او زندانی کولو اراده لری او پدې توګه په سیاست کې لاس وهنه کوی .
د پاکستان د نظامی چارو کار پوهی عایشه صدیق چه یوه مقاله کې چه په نیویارک تایمز کې خپره شویده لیکي « اوسنی موجود اختلافات په زمانی لحاظ په ډیر خراب وخت کې منځ ته راغلی دی. د هیواد اقتصاد د سقوط او پاشیدلو په حال کې دی. لوی درستیز جنرال مونیر هڅه کوی د هیواد اړیکې د واشنګټن سره چه د عمران خان د سیاستونو په نتیجه کې زیانمن شویدی، بیرته و رغوی. خو پاکستان له هرې خواه د سیاسی او امنیتی تهدیدونو سره مخامخ دی. یوې خواته د رقیب هندوستان صدراعظم ناریندرا مودی او بلې خواته د ایران او افغانستان حکومتونه دی . ایرانی ځواکونو د جنوری په میاشت کې د پاکستان پر نظامی پوستو برید و کړ او د پاکستانی ځواکونو د ځوابی حملو سره مخامخ شول . همدا شان په روانه میاشت کې د افغانستان سرحد ته نژدې د پاکستان پر امنیتی پوستو برید وشو»
د پاکستان په هکله په مطبوعاتو کې تل ویل کیږی چه په نورو هیوادو کې دولتونه اردو لری خو په پاکستان کې اردو دولت لري.
د یو راپور له مخې د پاکستان اردو د ۲۰ بیلیونو (میلیارد) په اندازه منقول او غیرمنقول سرمایه لری چه د هیواد په خصوصی شرکتونو او بیزنسونو کې سرمایه ګذاری شویدی. د الجزیرې تلویزیون په راپور کې راغلی: «تاسې به د پاکستان د هر ښار په لویو بازارونو کې د پاکستان د اردو د اقتصادی قدرت شاهدان و اوسئ. تاسې به ډیرې نانوایانې ، بانکونه، د بیمې شرکتونه او پوهنتونونه او نور ووینئ چه په ظاهره ملکې کسان په کښې کار کوی خو د اردو ملکیتونه دي. دا د اردو متقاعد منصوبین دې چه په دې بیزنسونو کې کار کوی.» په دې راپور کې همدا شان راغلی چه د پاکستان اردو د هیواد د تولیدی درنو صناعیو دریمه برخه په خپل کنټرول کې لري.
میرمن صدیقه هغې موافقې ته هم اشاره کوی چه د پرویز مشرف او بینظیر بوتو تر منځ شوې وه چه دا د اردو نفوذ او کنترول د پاکستان پر سیاست څرګنډوی. میرمن بوتو په خپله په بزنسونو او تجارتونو کې د اردو د پانګونو څخه ملاتړ کاوه .
د راپورونو له مخې د ۲۰۱۱ م تر ۲۰۱۵ م کال پورې د پاکستان د اردو د سرمایې اندازه ۷۸ په سلو کې زیاته شوه. په ۲۰۱۶ م کال کې د پاکستان وسلوالو ځواکونو ۵۰ تجارتی لوی شرکتونه ، د عامه خدماتو رسولو د سازمانونو او د املاکو د پیرودلو او راکړې ورکړي شرکتونه درلوده چه مجموعی ارزش یې ۳۰ میلیارډه ډالرو ټه رسیده. نن ددغه ملکیتونو تجارتی ارزش ۸، ۳۹ میلیارډه ډالرو ته لوړ ختلی دي .
ویل کیږی چه د پاکستان د اردو لوړ پوړي افسران لکه جنرال قمر جاوید باجوا او ورور یې جنرال سلیم باجوا چه د اردو ویاند وو د پاپا جونز پیزا Pizzaپه نامه په څلورو هیوادونو کې د ۱۳۳ رستورانتونو جواز درلود چه د شپږو کالو په مده کې دوی او د ددوی د کورنی غړي میلیاردران شول. همدا شان د اردو د پخوانی لوی درستیز اشفق پرویز کیانی د وړونو پر ضد هم تحقیقات وشول چه د املاکو او کورونو د پیردلو په فساد کې شکیل وه.
خو متقاعد جنرال طلعت حسین د الجزیرې تلویزیون سره په خبرو کې وویل چه په خصوصی بیزنسونو کې د اردو د غړو او د هغوی د پانګونو موضوع یو تابو ګڼل کیږی او خلک ورباندی د خبری کولو څخه ډډه کوی .
په هرحال، پاکستان د خپل ویجاړ اقتصاد په شرایطو کې مجبوره دی د نړیوال پور ورکونکو موسسو سخت شرایط ومنی، هغه هم په داسې حالت کې چه د دولت د خارجی اسعارو اندازه په مرکزی بانک کې 5,2ملیارډه ډالرو ته کښته شوې او د قرضداری اندازه یې یواځې د جهانی بانک په وړاندې 13,5 ملیارډو ته رسیږي . اما په همدې حالت کې هم د پاکستان د تیر کال په کلنی بودیجه کې د اردو د اضافی مصارفو د پاره 11,27 ملیارډه ډالره تصویب شول.
اکونامیک آبزور نشریه لیکې، په پاکستان کې وروستی انتخاباتو د اولس او دولت تر منځ واټن زیات کړ. د هیواد اقتصاد مخ په ځوړند روان دی او د خپلو آسیایي ګاونډی هیوادونو شاته پاته دی، د مولدیت آندازه يې ډیره ټیټه او د بهرنۍ پورونو فشار او وزن ډیر زیات دی. چه ددې په نتیجه کې د اردو رول د هیواد يه سیاست او اقتصاد کې نور هم ز یات شوی دی. د ورخپاڼې په باور په نژدې راتلونکی کې اولس لپاره د دې حالت څخه د وتلو امید نشته.
حقیقت دا دی چه د پاکستان هر ښه او بد د اردو په لاس کې دی. دا اردو د نورو هیوادونو د اوردوکانو په شان یواځی د هیواد د خپلواکۍ او ارضی تمامیت د دفاع د پاره نده جوړه شوی، بلکه په سیمه کي د غربی هیوادونو د ستراتیژیکو ګټو د دفاع د پاره منځ ته راغلې، روزل شوې، تجهیز شوې او حتی په اټومی وسلوسمباله شوې ده.
په دغسی سیاسی چاپیریال کې چه هر څه د تغیر په حال کي دی، اردو یوازنی تلپاتې ځواک دی چه د اوس دپاره د پاکستان بقا تضمینوی. سیاسی ګوندونه یواځی په قدرت کې د شراکت کولو د پاره دي.
کچیری عمران خان را خوشي نو امکان شته د خپلواکی لپاره ګامونه ګړندی کړی نو کچیری امریکا په ایران کې دخیله شوه نو هند امریکا طرف دار ده خو پاکستان بیا له ایران سره نږدی اړیکی لری نو زیات امکان شته چې مخکې لدی د پنجاب لمن ور ټوله کړی