دوکتور ایمل ولي
په تاریخي ډول ټول ددې شاهد یو چې د لومړي ځل لپاره انسانان د ځمکې پر مخ د ژونديو موجوداتو د ژوند کولو لپاره تر ټولو لوی خطر دی. په اوسني وخت کې د ژوندیو موجوداتو د انواعو محوه کیدو پروسه دومره ګړندی روانه ده، لکه 65 میلیونه کاله وړاندې هغه وخت چې اسماني ډبرو (asteroids) د ځمکې مخ د مزایلو په ډول تر بمبارد لاندې راوستی و او د ډیناسور په شان حیواناتو عصر ته يې د پای ټکی کیښود. توپیر دومره دی چې، په اوسني وخت کې مونږ (انسانان) اسماني ډبرې (asteroids) یو. جیولوجیستاتو د ځمکې تاریخ پر مختلفو دورو باندې ویشلی دی. د میلاد څخه لس زره کاله وړاندې پخوانی ډبرینې دورې او نوي ډبرینې دورې څخه پیلیږي او د انسانانو دوره چې ورته Anthropocene هم وايي د صنعتي انقلاب راوروسته د تیرو دوه سوه کالونو راپدې خوا يې صورت نیولی دی. دې وروستی دورې په حیرانوونکي ډول په طبعي نړۍ کې بدلونونه رامنځ ته کړل. د نېچر په ژورنال کې د بشر لپاره د خوندي چاپیریال تر سرلیک لاندې مقاله کې، دا بدلونونه چې په اوسني وخت کې ورته تر ټولو لويې نړیوالې ستونزې هم وایي په نهو کتګوریو 1) د ژوندیو موجوداتو محوه کیدل، 2) د نایتروجن او فاسفورس دوران، 3) اقلیمي تغیرات، 4) د بحرونو زهري کیدل، 5) د ځمکې د مخ څخه استفاده، 6) نړیوالې تازه اوبه، 7) د اوزون د طبقې له منځه تلل، 8) کیمیاوي ککړتیا او 9) د اتموسفیر د کوچنیو ذراتو کښیناستلو باندې ویشل شوي دي. دې بدلونونو ته چې دوی ورته د ځمکني سيستم د مراحلو نوم ورکړی دی، دری مرحلې يې لا له وړاندې د بشر لپاره د خوندي چاپیریال له ټاکلي حد څخه اوښتي دي. دا دری مرحلې عبارت دي له: د اقلیم تغیر، د ژوندیو موجوداتو محوه کیدل او د نایتروجن په دوران کې لاسوهنه.
زمونږ بحث پر اوبو باندې دی. د اوبو ستونزه هم د ننی نړۍ د مهمو ستونزو له جملې څخه ده. د ځمکې د مخ 2/3 برخه اوبو نیولې ده. د مادې د تحفض قانون پر اساس اوبه د استعمالولو وروسته، وروکیږي نه، بلکې یوازې دوران پیدا کوي. پوښتنه دا ده چې ولې څیړونکي په ځانګړي ډول د MIT څخه ددې وړاندوینه کوي، چې ددې پیړی تر نیمايي پورې به د بشر له نیمايي زیات په هغو سیمو کې ژوند کوي چې د اوبو د کمښت سره به مخ وي. یو دلیل يې دا دی چې د نړۍ نفوس ډېریږي او اقتصاد يې غني کیږي. دا د اوبو د زیات مصرف باعث ګرځي. بل دلیل يې اقلیمي تغیرات دي. اقلیمي تغیرات هایډرولوژیکي تغیرات ګړندي کوي، وچ ځایونه نور هم وچیږي او لانده ځایونه نور هم لندیږي. د نړیوالو منابعو انسټیټیوټ (World Resources Institute) 167 هغه هیوادونه په نښه کړي دي چې راتلونکو 2040 کال کې به د اوبو د کمښت له ستونزو سره مخ کیږي. او د هغوی له جملې څخه 33 هیوادونه به له جدي ستونزو سره مخ کیږي (لومړی شکل کې نقشې ته ځیر شی). ډیری ستونزې په ناسم ډول د اوبو د اداره کولو څخه هم رامنځ ته کیږي.
شکل 1: هغه هېوادونه چې راتلونکو 2040 کالونو کې به د اوبو د کمښت له ستونزو سره مخ کیږي
د 2012 کال د مارچ په 23 نېټه د امریکا د متحده ایالاتو د څارګرې ادارې مشر په خپله وینا کې ویلي دي چې اقتصادي وده، زیاتیدونکی نفوس او د اقلیم تغیر په وجه به په راتلونکو دېرشو کالونو کې د اوبو کمښت د نړی یوه لویه ستونزه وي. په راتلونکو لسو کالونو کې به اوبه د مختلفو بلوا کوونکو ډلو عمده موخه وي. د بېلګې په ډول د کرنې او برېښنا د تولید بندونو الوزول. د دا ډول کړنو ښه مثال په پکتیا ولایت کې د مچلغو د بند دی.
د ځمکې د مخ ډېره برخه اوبه تقریباً 70 % سلنه يې د کرنې له لارې په مصرف رسیږي.دوهم شکل کې ورته اشاره شوي ده.
شکل 2: د نړی د اوبو سلنه چې د مختلفو لارو په مصرف رسیږي
Clarke & King 2004 د اوبو په اطلس کې دې موضوع ته داسې اشاره کړې ده چې د نفوس زیاتیدو سره د غذايي موادو د مصرف اندازه هم زیاتیږي. بل لوري ته د اقتصادي ودې په وجه د هر واحد د غذا تولید لپاره د اوبو د مصرف اندازه هم لوړیږي. دې موضوع ته په دریم شکل کې اشاره شوي ده. د نوموړي شکل له مخې د یو کیلو کچالو د تولید لپاره 500 lit لیتره او همدا شان د یو کیلو د غوايي غوښې د تولید لپاره تر ټولو زیاته اندازه (15000 lit) لیتره اوبه په مصرف رسیږي. 
شکل 3: د یو کیلو ګرام غذا تولید لپاره د اوبو د مصرف اندازه
ښه مثال يې د اورال جهیل دی چې د کرنې د زیاتو اوبو د کارونې په وجه په ځانګړي ډول د مالوچو د تولید په خاطر د نړۍ د نقشې څخه د ورکیدو په حال کې دی. څلورم شکل کې د اورال جهیل ته اشاره شوي ده. د اورال جهیل چې یو وخت د نړۍ تر ټولو لوی څلورم جهیل و، د 1940 م کلونو څخه راپدېخوا يې هغه وخت په وچیدو پیل وکړ چې د شوروي اتحاد له لوري د مالوچو د فارمونو د اوبخور په خاطر د جهیل څخه د مختلفو کانالونو له لارې د اوبو مصرف کیدل پیل شول. Ella Morton په خپله مقاله کې لیکي چې; د جهیل په وچیدو سره د کبانو د صنعت یوه لویه برخه له منځه لاړه. د جهیل سر خلاصي برخه کې نبات وژونکې مالګه، حشره وژونکې مختلف کیمیاوي مواد او کیمیاوي کودونه پاتې و. دا تخریش کوونکي مواد په مختلفو وختونو کې د ګرد په څیر د بادي توپانونو سره یو ځای هوا ته پورته شول. په لس ګونو زره هغه خلک چې د اورال جهیل شاوخوا کې يې ژوند کاوه، د نري رنځ، سرطان او د سږو په ناروغیو باندې اخته شول. د ګارډین ورځپاڼې د راپور له مخې نوموړی جهیل د کبانو د 24 مختلفو نوعو د اوسیدو ځای هم و. د چاپیریال ساتنې له اړخه د ژوندیو موجوداتو د انواعو محوه کیدل ځانګړی ارزښت لري.
شکل 4: د اورل جهیل مقایسه د 1989 (چپ اړخ) او 2014 (ښی اړخ) کالونو تر منځ. د ناسا د تصویرونو ارشیف.
د پورته مثال څخه علاوه، د ارومیا جهیل چې ایران هیواد کې دی، په اوسني وخت کې د وچیدو په حال کې دی. د ایران دولت هڅه کوي، تر څو د وچیدو مخه يې ونیسي. د ایران دولت جاپان هېواد کې د اوبو د اداره کولو یوې کمپني سره د ارومیا جهیل د وچیدو د علت مالومولو او همدارنګه د جهیل د بېرته رغیدو پر لارو چارو باندې لویه پروژه لري. میازاکي پوهنتون کې زما لارښود استاد هم د جاپان هېواد د اوبو کمپني لپاره د یوې پروژې په ډول د ځمکې د سطخې څخه د اوبو پر تبخیر کار کوي. ددې پروژې په ډېری ناستو او څیړنیزو کارونو کې زه هم برخه اخلم. د ارومیا جهیل وچیدل د اقلیمي بدلونونو او د کرنې په خاطر د اوبو د مصرف په شمول مختلفو فکټورونو پورې تړلي دي. زمونږ د څیړنو په پایله کې، دې نتیجې ته ورسیدو چې د جهیل د وچیدو عمدا علت د کرنې لپاره د زیاتې اندازې اوبو مصرف دی. هغه مقدار اوبه چې پخوا به د باران څخه وروسته جهیل ته راتلې، اوس د مڼو د باغونو او نورو کرنیزو محصولاتو د تولید په خاطر په مصرف رسیږي. په لاندې نښلونه کې د ارومیا جهیل وچیدل د 1884 م کال څخه تر 2018 م کال پورې مشاهده کولای شی.
د اوبو پر سر باندې جنجالونه ورځ تر بلې عموماً د وچ اقلیم او د نفوسو د ډېریدو په وجه د نړۍ په مختلفو برخو کې راپورته کیږي. په نړیواله کچه یادو جنجالونو ته په پنځم شکل کې اشاره شوي ده.
شکل 5: په نړیواله کچه هغه سیمې چې د اوبو پر سر په کې جنجالونه رامنځ ته کیږي
په پنځم شکل کې په نړیواله کچه هغه سیمې چې د اوبو د زیات کمښت له ستونزو سره مخ دي، په سره رنګ سره ښودل شوي دي او برعکس يې په تت ابي رنګ سره ښودل شوي دي. د نړۍ په نقشه کې افغانستان هم د هغو هېوادونو له جملې څخه دی، چې د اوبو د کمښت له جدي ستونزو سره مخ دی. دلته هر هېواد نظر خپل جغرافیوي موقعیت ته په کتو سره د بېلا بېلې ستونزې لري. د افغانستان لپاره د ملګرو ملتونو د خوراک او کرنې سازمان په همکاری د ځمکې د پوښښ نقشې وروستی بڼه په 2015 کال کې نشر شوې ده. د یادې نقشې د مالوماتو په اساس د 12 % سلنې په شاوخوا کې هغه کرنیزه ځمکه ده چې د باران د اوبو او اوبخور له لارې په کې ډول ډول نباتات کرل کیږي. دا په دې مانا نه ده چې په افغانستان کې یوازې دومره اندازه اوبه شتون لري چې د ټول هېواد یوازې 12 سلنه کرنیزې ځمکې خړوبې کړي، بلکې د اوبو اندازه ډېره ده، خو ستونزو دا ده چې د اوبو د منابعو څخه سالمه ګټه نه پورته کیږي. یا په بل عبارت د اوبو د منابعو د اداره کولو یو پایښت لرونکی سيستم وجود نه لري. په هر حال د هېواد د ننه د اوبو د اداره کولو ستونزې او د حل لارې چارې جدا بحث دی، چې په راتلونکو لیکنو کې به ورته وخت په وخت اشاره وکړم.
ښکاره ده چې د څښاک اوبه ډېرې مهمې دي او همدارنګه ورځ تر بلې د اوبو تقاضا د عرضه څخه لوړيږي، چې په پایله کې د اوبو قحطي رامنځ ته کیږي. پوښتنه داده چې په داسې شرایطو کې څه کول په کار دي؟
په پایښت لرونکي بڼه د اوبو اداره کول ډېر اړین دي، خو دا اسان کار نه دی. د موضوع د ښه پوهاوي په خاطر باید ووایم چې د اوبو یو پایښت لرونکی سيستم هغه دی چې په داسې ډول طرحه شوی او اداره کیږي چې په هره مانا د ټولنې له لوري پلان شوي موخې د نن او سبا لپاره لاسته راوړي او په عین وخت کې د چاپیریال ساتنې له اړخه خوندي، د اقتصاد له پلوه تر ټولو ګټور او دوامداره وي. یاد تعریف په 1999 م کال کې د UNESCO له لوري وړاندې شوی دی.
د اوبو نړیوالې اتحاديې (International Water Association) له لورې د اوبو په عرضه کولو کې پایښت تر سرلیک لاندې نشر شوي مقاله کې د اوبو منابعو ته اشاره شوې ده. په یاده مقاله کې پر دې بحث شوی دی چې څه ډول د اوبو د منابعو څخه په پايښت لرونکي بڼه استفاده وشي. دا منابع په لاندې ډول خلاصه شوي دي.
سطحي اوبه:
د ځمکې پر مخ یا سطحې اوبه محدودې دي او د نړۍ پر مخ په غیر مساویانه ډول ویشل شوي دي. د دا ډول اوبو یوه زیاته اندازه چې د ځمکې پر مخ د تر سره کیدونکو فعالیتونو په وجه ککړیږي، د پاکولو څخه پرته د څښاک لپاره مناسبې نه دي. د اوبو ډیمونه په پایښت لرونکي ډول د اوبو په عرضه کولو کې مهم رول لري. د اوبو لویې ذخیرې ځینې وختونه د ژوندیو موجوداتو د اوسیدو پرځایونو، د کبانو په کډه کیدو، د اوبو بهیدو او کیفیت او ټولنیز اقتصاد باندې ناوړه اغیزې لري. د همدې ناوړه اغیزو په پام کې نیولو سره په کار ده چې پر چاپیریال باندې د ناوړو اغیزو پرېښودو ارزونه ترسره شي.
د ځمکې لاندې اوبه: د نړی د تازه اوبو د 50 % سلنې څخه زیاتې د ځمکې لاندې اوبه دي. د ځمکې لاندې اوبو کارول هغه وخت پایښت لرونکي دي چې هغه مقدار اوبه چې د ځمکې لاندې برخو څخه اخیستل کیږي، بېرته د ځمکې لاندې برخو ته لاړې شي. یا په بل عبارت د ځمکې لاندې اوبه باید په داسې ډول وکارول شي چې په اندازه کې يې کمښت رانشي. د ځمکې لاندې اوبو اندازه په دریو عمده فکتورونو پورې تړلې ده چې عبارت دي له: د اورښت اندازه، د سیندونو او یا نورو د ځمکې پر مخ بهیدونکو اوبو موقعیت او د اوبو تبخیر.په داسې حال کې چې د ځمکې لاندې اوبو څخه په پایښت لرونکي ډول ګټه پورته نه شي، د ځمکې لاندې اوبو د کموالي، په نهرونو کې د اوبو د کموالي او همدارنګه د اوبو د کیفیت ټیټیدو سبب ګرځي. د ځمکې لاندې اوبو په پمپ کولو کې تغیر رواستل، د ځمکې لاندې اوبو سستم ته د اوبو علاوه کول او د ځمکې لاندې اوبو سستم څخه د اوبو وتلو راکمول په پایښت لرونکي ډول د اوبو په عرضه کولو کې موثر تمامیږي. په افغانستان کې که څه هم په دې برخه کې تر اوسه ځانګړي څیړنې نه دي ترسره شوه، خو بیا هم د افغانستان د علومو اکاډمی او ځینو د پوهنتونونو استادانو له خوا تر سره شوي څیړنې ښيي چې له تېرو څو کلونو راپدېخوا د افغانستان د ځمکې پر مخ اوبه 8 بیلیونه متره مکعبه کمې شوي دي، حال دا چې دا اندازه پخوا تر دې، 57 بیلیونه متره مکعبه وه. دغې موضوع ته د افغانستان د علومو اکاډمۍ د چارو متخصصینو له خوا، د هېواد په لویو ښارونو کې د اوبو د کموالي د ارزونې په نوم په جوړ شوي سمینار کې اشاره شوي ده.
د باران د اوبو راټولول: د باران د اوبو راټولول د پایښت لرونکي ډول اوبو عرضه کولو یوه له ډېرو مهمو لارو چارو څخه شمېرل کیږي. د باران اوبه د یوې خوا د ځمکې پر مخ د بهیدونکو او د ځمکې لاندې اوبو د ډېر مصرف څخه مخنیوی کوي او د بلې خوا د څښلو اوبو د کیفیت په ښه کولو کې مرسته کوي. د باران د اوبو راټولولو ساختمانونه په کار ده په داسې ډول ډیزاین شي چې د اوبو ټولول هم موثر وي او هم يې د ککړیدو څخه خوندي وساتي.
هغه اوبه چې د انسان د کارونې وروسته ریسایکل کیږي: دا ډول اوبه هم د اوبو د عرضه کولو یوه پایښت لرونکي منبع کیدای شي. د اوبو د ابتدايي منابعو لکه سحطي اوبه او زیرزمیني اوبو باندې وارد شوی فشار کیدای شي د دا ډول اوبو په واسطه راکم شي. د مرکز څخه کنټرولیدونکی او هغه چې په محلي سطحه کنټرولیږي، دواړه ډوله سيستمونه په کې شامل دي. وړاندې له دې چې د کرنې، صنعت او یا نورو کارونو کې وکارول شي، په کار ده لومړی پاکې شي تر څو د اوبو کیفیت ښه شي. په لومړیو کې د تشنابونو اوبه د لوښو وینځلو له اوبو جدا کیږي او دواړه ډوله د مختلفو مقاصدو لپاره کارول کیږي.
هغه اوبه چې د مالګې څخه پاکیږي: د مالکې څخه پاکې شوي اوبه ددې وړتیا لري چې د کوچنیو جزیرو په شمول هغه سیمو کې چې د تازه اوبو د کمښت له ستونزو سره مخ وي، په کافي اندازه تازه اوبه برابرې کړي، ولې ددې اوبو د لاسته راوړلو لپاره هغه اندازه انرژي چې د معکوس ازموتیک فشار په جریان کې په مصرف رسیږي، په پایښت لرونکي بڼه د اوبو عرضه کولو لپاره یو لوی خنډ دی. د USGS د 2010 کال د راپور له مخې د یو متر مکعب اوبو د تصفیه کولو لپاره 0.8 USD امریکايي ډالره مصرف راځي، په داسې حال کې چې د نورو منابعو څخه د یو متر مکعب اوبو د لاسته راوړلو لپاره په اوسط دول 0.16 USD امریکايي ډالر مصرف راځي. د دا ډول اوبو لاسته راوړل به هغه وخت ډېر پايښت ومومي چې د اوبو د لاسته راوړلو لپاره موثره ټکنالوژي او لمریزې او بادي انرژي څخه ګټه پورته شي.
بوتلي اوبه: په 21 پیړۍ کې ډېری کمپنی بوتلي اوبه په بوتلونو کې د قیمت په ټاکلو سره تولیدوي. په ځینو سیمو کې بوتلي اوبه د څښاک د اوبو یوازینی منبع ده، ولې بیا هم په دا ډول سیمو کې د لوړو مصارفو په وجه ځینې وختونه ډېری وګړي ورڅخه په پایښت لرونکي بڼه ګټه نه شي پورته کولای. په هغه صورت کې چې د پایښت میټریکسونه د دا ډول اوبو د ارزلو لپاره کارول شوي دي، تر ارزولو وروسته په زیاتره مواردو کې پاتې راغلي دي. په اوسني وخت کې د اقتصادي لګښتونو، چاپیریالي ککړتیا (پلاستیک، انرژي او نور) او انتقالولو په وجه بوتلي اوبه د اوبو د عرضه کولو یوه نه پایښت لرونکي منبع کڼل کیږي. د Pacific Institute د 2008 م کال د راپور په اساس د یو لیتر څخه کمو بوتلي اوبو د تولید لپاره د 3-4 لیتره اوبو پورې په مصرف رسیږي. نور بیا…
په درنښت
دوکتور ایمل ولي
سرچينې
Clarke, R. T., & King, J. (2004). The water atlas (No. 333.91 C5.). New York: New Press.
FAO, (2016). The Islamic Republic of Afghanistan: Land cover atlas. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy
IWA publishing. Sustainability in Water Supply | IWA Publishing. Retrieved November 2, 2020 (https://www.iwapublishing.com/news/sustainability-water-supply).
Morton, Ella. (2014). The Disastrous Effects of a Shrinking Sea. Slate. Retrieved November 1, 2020(http://www.slate.com/blogs/atlas_obscura/2014/05/02/the_shrinking_of_the_aral_sea_has_resulted_in_a_toxic_disaster_area.html)
Pacific Institute, (2008-2009). Water Content of Things. The World’s Water
Rockström, J., Steffen, W., Noone, K., Persson, Å., Chapin, F. S., Lambin, E. F., … & Nykvist, B. (2009). A safe operating space for humanity. nature, 461(7263), 472-475.