د فورمال سم اند (Formale Logik) لاندې په ټولیزه توګه یو سم اند پوهیږو یا په نخښه کیږي، چې دا د سم اندیزووینابڼو  منځ کې او د رابیلیدنې په باوري کیدو او د دې پسې لاس ته راوړنو اړیکو بڼو منځ کې بوختیږي. په دې تنګې یا نږدې یا راټولې موخه په ټوله کې سم اند داسې په نخښه کیږي، چې دا د ویناو اوپایلاسته راوړنو یو  په دباندنۍ بڼه (فورمال) انځور کاروي.

یا دا: د فورمال سم اند په ورشوکې انتیتیزې د هغې د اړونده تیزې په نه-والي کې پوهیدل کیږي. تیزې یعنې پ پورې  انتیتیزې هم اړه لري (،، نه پ). د انتیتیزې رښتیاوالی ،، ناسم یا نارښتیا،، دۍ تر هغې چې همغه تیزې ،، رښتیا یا سمه،، وي، او په څټ.  له دې امله هرې انتیتیزې ته ټیک یوه تیزې شته. تیزې او انتیتیزې نه شي کیدی هممهاله ،، رښتیا،، او نه هممهاله ،،ناسم یا نارښتیا،، وي.

بیلګې:

تیزې: دا کور سور دۍ.

انتیتیزې: دا کور سور نه دۍ

تیزې: سپین په ۱۳۰۶ کې مړ شو.

انتیتیزې: سپین په ۱۳۰۶ کې مړ  شو ی نه دۍ.

دا قناعت بیرته د فیلوسوف هیګل  تریادي Triade تیزې، انتیتیزې اوسینتیزې ته ځي.

پراګماتیکي: د هغې کړنې کړنه ده چې اړیینه وي باید وشي او ښوول شوی وي، چې په رښتیا کار ورکوي یا په رښتیا کیدی شي.

لنډ: هغه څه چې کړوني وي، باید وشي

……………e
  Logik سم اند یا منطق

مانا:پوهنه، د جوړښت پوهنه، د فکرکولو بڼه اولارې یا قوانین، د ورکړشوو ویناو په بنسټ پایول، فکرپوهنه یا فکرپوهیدنه، د اړیین فکر پوهیدنه، اندپوهنه یا سم اند.

سرچینه: وروستی لاتین لوجیکا (یوناني logikḗ = د اند پوهنه، logikós ته = هوښیارتیا اړوند)

پیژند: د لوګیک سره ((von  λογικὴ τέχνη logikè altgriechisch زوړ یوناني وی‚ اندیز یا فکري هنرdenkende Kunst‘,  ).

په ټولیزه توګه هوښیاره پایونه او په ځانګړې توګه د هغه پوهیدنه یا پوهه – د پایونپوهیدنه – یا پوهنه یا هم اندپوهیدنه – په نخښه کوي. په سم اند کې د دلایلو جوړښت نظرد هغه وباوريوالي ته څیړل کیږي، د وینا (د وینا پیژند د شمیرپوهنې سم اند کې وګورۍ) د منځپانګې څخه خپلواک. همدا په دې موخه سړی د ،، فورمال،، سم اند څخه هم غږیږي. په رواج یا ورځنيډوله  سم اند د فلسفې یوه برخه ده.

پیلیز ورځنې یا رواجي سم اند ګاونډ  ریتوریک یا د خبرو هنرته ځان ودیز کړ یا وده وکړه. په شلمه پیړۍ کې د سم اند لاندې سیمبول لوجیک یا سم اند پوهیدل کیږي، چې دا د شمیرپوهنې (د شمیرپوهنې سم اند هم دلته  داسې لږ راوړم) په دننه کې اوتیوریتیکي اېنفورماتیک کې کارول کیږي. 

بیلګه:

دواړه سپي رښتیا اونارښتیا هوسۍ پرابلم ښکار کوي، سم اند د تورې سیلوګیزم (–سم اند)  سره په وسلوبار پسې بیړه کې دۍ. کیڼ لاندې پریمینا دس، په یوه سمڅ کې، د سم اندیزو دلایلو فلسفې کې تم شو.

Syllogismus: ( رښتیا لاسته اوړنه؟؟ بیلګې څخه ښه پوهیدلی شو): سم اند، چې له دوه نیونو یوه رښتیا لاس ته راوړنه له ټولیز څخه و ځانګړي ته راباسي.

Parmenides: د یوناني فیلوسوف پلاتون د ،،   ،، یووال اوډېروالی،، لاندې یوه لیکنه.

مودرن سیمبولیک سم اند د پیداېښتي ژبې په ځای منځ ته راوړلې – یا مصنوعي ژبه کاروي( یوه غونډله لکه مڼه په پرېدیکات سم اند کې د بیلګې په توکه فورمالي کیږي) او په کلکه یا ټینګ پیژندلرونکی پایلار کاروي.

د داسې یوفومال سیستم له پاره بیلګه ویناسم اند (Aussagenlogik ) (دلته د اتومي ویناوو په ځای توري کارولکیږي (زما د سم اند کتاب)) دۍ. 

سومبولیک سم اند شمیرپوهنیز سم اند هم بللکیږي یا په راتنګه موخه فورمالیک سماند.

— Philosophische Logik فلسفي سم اند یا – منطق

فلسفي سم اند د بیلابیلو سم اندونو یو ناتیز (پڅ ؟) راټولشوی وی دۍ، چې دا ټولګیزه ویناسم اند اود پرېدیکات سم اند په بیلابیلو ډولونو بدلوي یعنې تغیر ورکوي همداسې پراخوي، په لار ، په کومه کې چې د هغې په ژبه کې د دې له پاره چې د ټاکلو خبرورشو ده، په نورو اوپراتورونو(اوپریاتور په شمیرپوهنه کې یوه ټولیزه لار ده) ماړه کاندې.

زیات د خبرو لاندې د ټولګیز سم اند څنګیدنه -که لږسخته یې ووایو-، بې لارې کیدنه داسې سم اندونه انځوروي، چې د ټولګیز سم اند له ټاکلواکسیومونو(منل شوېو ویناوې)  تیریږي. دا په راتنګه موخه نه-ټولګیز سم اندونه هغه ،،کمزوري،، ټولګیز سم اندونه دي، دا په دې مانا چې په دې سم اندونو کې لږ ویناوې باوري دي نسبت وټولګیزسم اند ته، خو هلته باوري ویناوې ټولګیزې هم باوري دي.  

دې پورې اړوند  د L. E. J. Brouwer ودیزشوی Intuitionistische Logik دې، کوم، چې د „duplex-negatio د دوه واره نه-والي“ اکسیوم (د یوې وینا p د دوه واره نه-والي څخه یبرته p لاس ته راځي) 

(DN) 

خوندي نه لري، له کومې سره چې جمله „tertium non datur“ (د هرې وینا p له پاره باورلري: 

p یا نه- p )

(TND) 

نوره رابیلیدوړنه ده، Minimalkalkül د Ingebrigt Johanssons، د کوم سره چې جمله  „ex falso quodlibet“ (د یوه مخامخوالي (تضاد) څخه یوه په خوښه وینا لاس ته راځي)

(EFQ) 

 دا خبرې اترې زما د شمیرپوهنې سم اند کې پوره ځیړل شوي. 

نوره نه شي رابیلیدلی،همداسې په دې پورې تړلی Relevanzlogiken، په کوم کې چې ټیک د دې بڼې باورلري، په کوم کې چې د کوزال له پاره غوره(  relevant ) دي

بل لور ته د سم اند یادونه کوو، چې پرينڅیپ یا اصول لري، کوم چې باوري نه دي.  غونډاله لومړۍ داسې برېښي چې د ګومان له مخې دا سماندیز بنسټجمله ووایي یا افاده کړي:

 که p باورولري، نوکیدی شي p ، داسې برېښي، نوره ناسمه نه وي.

سره له دې هم دا په ټولګیز سم اند کې باوري قضیه نه ده. تر هغې ټولګیز سم اند ماکسیمال – کونسیستنت، دا په دې مانا چې تر هغې  د یوه ټولګیز ګومان هره اري توانمندونه به مو یوه مخامخوالي ته لارښودوي،  دا غونډاله د یو بل اکسیوم په څیر نه شي ورزیاتیدی.

— ډېر ارزښتیز سماند او فوزي سم اند Fuzzylogik

د ې ته پراته ډېر ارزښتیز سم اندونه ولاړ دي، په کومو کې چې د دوه ارزښتوالي پرینڅیپ ( زما د سماند کتاب دې وکتل شي) او زیات هم د ارستوتالس د دریم ناشونوالي غونډاله ( زما د سم اند کتاب دې وکتل شي) باورنه لري، د دې لاندې  د Jan Łukasiewiczد („Warschauer Schule“)د درې ارزښتوالي اوډېر ارزښتوالي سم اند.  

کڼ شمیر کارونې په Steuerungstechnik کې (د یوه حالت اغیزمنوالي، یو سیستم بل حالت ته وړل کیږي ) دا کار د معلومات او خبرخپرونو له لارې کیږي) د ناپای-ارزښتوالي فوزي-سم اند کې میندل کيږ، په داسې حال کې چېپای-ارزښتوالي سم اند د Gotthard Günther سم اند („Günther-Logik“) پخپله پوره کیدونکې نیونې په سوسیولوجي کې په کار راغلي.

— نامونوتون – یا جکټیتیدونکی سماندونه  Nichtmonotone Logiken

سړی یو سم اندیز سیستم مونوتون بولي، که هر باوري دلیل باوري پاتې شي، که سړی نورې نیونې همورزیاتې کړي: څه چې یوځل ښوول شوي، هغه په مونوتون سم اند کې هم تل باوري پاتې کیږي، یعنې هلته هم، که سړی په وروسته کې نورمعلومات هم د لاسه کړي( د ،،د،، په ځای مې،،تر،، لیکلی وو، خو وروسته مې ورته پام شو). ډېر  سم اندیزسیستمونه دا مونوتوني خویونه لري له دې سره ټول ټولګیزسم اندونه لکه وینا – او پرېدیکاتي سم اند. 

په ټولورځني  او هم په پوهنیزه پایونه کې زیات (د وخت سره) تیرېدونکي پایونلاسته-راوړنې لرو، چې دا په کره سم اندیز ډول باوري نه دي اود نورو څنګ کې په وروسته وخت کې له منځه باید لاړې شي. د بیلګې په توګه وینا،، توکس یومرغه دۍ.،، او ،، زیات مرغان الوتلی شي.،، ،نوپایونه به دا وي، د (وخت) تیرېدنې سره سم په دې پای کوي، چې توکس الوتلی شي. مګرکه موږنورزیات معلومات لاسته راوړو، چې،، توکس پینکویین دۍ.،، ،نو دا پایونه باید سمه کړو، نو پینګوویین الوتنوړ مرغان نه دي. 

 د دې له پاره چې دا ډول پایونه هکپکووني انځورکړو ، نه مونوتون سم اند وده وکړه یا منځ ته رغۍ: دا له مونوتوني خویونو تیریږي، دا په دې مانا چې یو باوري دلیل کیدی د نورونیونو په ورزیاتونو ناباوري شي.

د دېفاولت-پایونې (ستاندارد نیونه) له امله موږ کنسکونت ته راځو، چې توکس الوتلی شي. د یوه ټولکیز-سم اندیز پایونډول له لارې موږوکړای شو وښایو، چې توکس نه شي الوتلی. په دې حالت کې دېفاولت له منځه ځي او د ټولګیز-سماندییز کونسکونت پسې کارول کیږي. دلته دا -دلته شډل لیکو- تلنلار د سواره دېفاولت-سم اند په نامه بلل کیږي یا په نخښه کوو.