زبان از اجتماع واژه­ها ساخته می­شود، اگر واژه نمی­بود زبان هم نمی­بود و جامعه نمی­توانست بدین حد پیشرفت کند. همین واژه است که زبان را با پیشرفت­های جامعه برابر می­سازد. پس لازم است که واژه را به گونة کامل آن به بررسی گرفته و به صورت کامل بشناسیم.

در رابطه به واژه از گذشته­ها نظریاتی موجود بوده، در ادیان و کتاب­های آسمانی هم گفته­هایی در مورد واژه وجود دارد، بر طبق عقاید یهودیان و مسیحیان، خداوند (ج) به حضرت آدم قدرت نامگذاری تمام چیزها را عطا کرد، وقتی که خداوند (ج) از خاک زمین تمام چهارپایان دشت و تمام پرندگان آسمان را آفرید و آنها را نزد حضرت آدم فرستاد تا بر آنها نامی نهد، و آدم تمام موجودات زنده را نامگذاری کرد و از آن پس به همان نام موسوم گشتند(2: 630) پس می­توان گفت که نامگذاری توسط واژه ­ها صورت می­گیرد. در دین مبین اسلام هم چنین دیدگاهی وجود دارد، در قرآنکریم در سورۀ بقره آیۀ (31) خداوند (ج) متعال فرموده: «وعلم آدم الاسماءَ» (1: بقره، آیۀ 31)، از این آیۀ مبارکه واضح می­شود، خداوند (ج) هنگامی که آدم را خلق کرد اسما را برایش آموخت. بنابراین می­توان گفت که اسم ­ها هم در حقیقت واژه­ ها اند و زبان هم از اجتماع همین واژه ­ها ساخته می­شوند.

پس اگر خواسته باشیم که زبان را به گونة درست آن بشناسیم، لازم است که در قدم نخست واژه­های آن را مورد مطالعه و بررسی قرار دهیم. به خاطر این که واژه را به صورت درست و علمی برای مردم بیاموزانیم راه­های گوناگونی وجود دارد، یکی از این کوشش­ها فرهنگ نگاری است که بشر از گذشته ها به این کار توجه کرده و دست به نگارش فرهنگ­هایی زده اند. فرهنگ نگاری از فعالیت­ها و پژوهش­های طاقت فرسایی در عرصة زبان­شناسی است، مجموع پرنسیپ­ های نظری و عملی به خاطر ساختن یک قاموس، فرهنگ­نگاری گفته می­شود. تیوری فرهنگ نگاری با سطوح گوناگون ساختمان زبان در ارتباط است از قبیل معنا شناسی، واژه شناسی، دستور زبان و سبک شناسی.

کار در زمینةپرنسیپ­ های میتودیک فرهنگ نگاری، سازماندهی کار فرهنگ نویسی، ساختن فش­ها به منظور نگارش فرهنگ، تنظیم و شکل دهی آن­ها از وظایف عملی فرهنگ نگاری است. به منظور تدقیق نظری کاربرد واژه ها و عبارت­ها و به خاطر آموزش علمی زبان، فرهنگ اهمیت نهایت زیاد دارد (4: 132ـ 133).

فرهنگ نگاری از قدیم­ترین فعالیت­های زبانی است، امروزه در سراسر دنیا با استفاده از روش­های علمی انجام می­شود. اما فرهنگ نویسی در جامعة ما هنوز هم بیشتر از شیوه­های سنتی متأثر است و با معیارهای جهانی تناسب چندانی ندارد.

البته می­توان ادعا کرد که سنت فرهنگ نویسی در سرزمین آریاناسابقة طولانی دارد و ردّ آن را می­توان تا زمان ساسانیان دنبال کرد. تا کنون فرهنگ­های متعدد و متنوعی برای زبان فارسی تدوین شده است که از آن جمله می­توان در قرن­های گذشته از «لغت فرس»، «صحاح­الفرس»، «معیارجمالی»، «فرهنگ جهانگیری» و «برهان قاطع» نام برد. لیکن در قرن حاضر در رابطه به فرهنگ نگاری کارهای زیاد و با ارزشی صورت گرفته است (3: 68). کاری که در عرصة فرهنگ نگاری در گذشته ­ها صورت گرفته با فرهنگ نگاری معاصر تفاوت­های چشمگیری دارد. در گذشته­ ها فرهنگ­ها غالباً توسط ادیبان تهیه و ترتیب گردیده که عمدتاً توجه آن­ها به ثبت لغات ادبی، به ویژه لغات شعری کهن یا منسوخ بوده است. اما غالباً امروز کدام فرهنگ­ هایی که تدوین شده اند، علاوه بر ثبت واحدهای زبانی کهن یا منسوخ ادبی، واژه­ها و ترکیب­های زنده و فعال زبان را نیز ذکر کرده اند. اما مشکل عمده­یی که در اکثر آن­ها مشاهده می­شود فقدان روش علمی و توجه نکردن به مبانی زبان شناختی است. شاید علت اصلی این امر جوان بودن و نوپایی علم زبان شناسی در دنیا به طور عام، و در سرزمین ما به طور خاص باشد. ناگفته نباید گذاشت که زبان شناسی در فرهنگ نگاری به قدری کاربرد دارد و چنان تار و پود آن عجین شده است که امروزه در سراسر جهان فرهنگ های معتبر با استفاده از روش­ها و دستاوردهای این علم تدوین می­شوند و به هیچ روی نمی­توان تدوین فرهنگ را بدون استفاده از علم زبان شناسی تصور نمود (3: 69).

فرهنگ­ها را به طور کلی می­توان به دو گونه جدا کرد: دایرت­المعارف­ها و فرهنگ­های زبان شناسی. در دایرت­المعارف­ها مفاهیم مربوط به بخش­های مختلف علوم، صنعت و کلتور توضیح می­شود، در آن راجع به پدیده­ های طبیعی، حوادث مربوط به زندگی اجتماعی، اشخاص معروف معلومات ارایه می­گردد. این گونه فرهنگ­ها را «فرهنگ مفاهیم» و «دانشنامه» نیز می­گویند.

در فرهنگ­های زبان شناسی ارزش اساسی به واژه­ها و عبارت­ها داده می­شود و آن­ها همه جانبه توضیح می­شوند. این نوع فرهنگ­ها انواع و اقسام مختلف دارند که عبارتند از: فرهنگ­های تشریحی، فرهنگ­های فریزیالوژیکی، فرهنگ­های لهجه­ یی، فرهنگ­ های ترجمه ­یی، فرهنگ­های سینونیمی، فرهنگ­های ترمینولوژیکی، فرهنگ­های ارتوگرافی، فرهنگ­های معکوس و غیره (4: 133ـ 134).

در افغانستان در شرایط کنونی به فرهنگ نگاری توجه چندانی صورت نمی­گیرد. در رابطه به زبان دری کارهای اندکی صورت گرفته که آن هم در محدودة لهجه ­ها بوده، تعدادی از دانشمندان ما فرهنگ­های بعضی از لهجه ­ها را نوشته­ اند و در بقیه موارد کدام کاری انجام نداده ­اند و تمام اتکأ ما در این راستا به فرهنگ­هایی که توسط دانشمندان ایران نوشته شده می­باشد. البته طوری که لازم و ضروری است در این مورد در زبان پشتو هم کار همه جانبه­ یی صورت نگرفته که بتواند تمام مشکلات مردم را برکنار سازد.

فرهنگی که به زبان پشتو تحت عنوان «ادبی ترمینالوژی» توسط پوهنیار سید اصغر هاشمی استاد پوهنتون کنر، تهیه و ترتیب گردیده. فرهنگ ترمینولوژی در عرصة فرهنگ نگاری در بین گویندگان یک زبان از جایگاه خاصی برخوردار می­باشد. فرهنگ ترمینولوژی برای فراگیری اساس­ های علوم گوناگون یاری می­رساند. گستردگی این گونه فرهنگ­ها گواه پیشرفت و انکشاف علم و تخنیک می­باشد و بدین گونه ترکیب لغوی زبان را غنا می­بخشد. در این گونه فرهنگ­ها نه تنها واژه ترجمه می­شود، بلکه عبارت را نیز از یک زبان به زبان دیگر بر می­گردانند. البته ترمینولوژی­های بین ­المللی که خصوصیت عمومی­ـ­ملی را پیدا کرده ­اند، در فرهنگ ترمینولوژیکی ترجمه نشده عیناً آورده می­شود؛ چون: دموکراسی، ریالیزم و غیزه (4: 149).

قابل یاد آوری است که کار آقای هاشمی در این راستا یک فعالیت باارزشی محسوب می­گردد. این فرهنگ تا حد زیادی می­تواند مشکلات جوانان ما را حل نموده و قناعت شان را فراهم نماید؛ زیرا نامبره در نوشتن این کتاب نیازمندی­های جونان را در نظر گرفته، اصطلاحاتی را که جوانان همیشه دنبال معنای آن می­ گشتند، این کتاب به گونة روشنی جوابگوی پاسخ­ های شان می­باشد. در این فرهنگ اصطلاحات علمی، اصطلاحات مربوط به زبان شناسی و اصطلاحات ادبی را که به آوردن مثال­های شعری به وجه احسن آن توضیح و تشریح کرده است.

منابع و مآخذ

1ـ قرانکریم.

2ـ فرامکین، ویکتوریا، رادمن، رابرد. (1386). درآمدی بر زبان و زبان شناسی، ترجمة محمود الیاسی، سبزوار: انتشارات دانشگاه تربیت معلم سبزوار.

3ـ قطره، فریبا، «نقش زبان شناسی در فرهنگ نویسی امروز»، فرهنگ نویسی، دورة اول، شمارة اول، دی 1386.

4ـ یمین، محمد حپه ۱۰۲۰ م کال