ډاکتر ش میره‌کی

 د University ټکی په اصل کې د لاتیني ژبې له کلمې Universitas څخه راولاړېږي.

د کلمې ریښه:

• Unus = یو

• Versus / Vertere = اړول، ورګرځول

له دې دواړو څخه Universus جوړ شوی، چې مانا یې ده:

ټول، یومخیز، بشپړ

وروسته Universitas داسې مانا وموندله:

د استادانو او زدکوونکو ګډه ټولنه

په منځنیو پېړیو کې:

په اروپا کې به هغو ځایونو ته چې هلته استادان او زدکوونکي د پوهې د زده‌کړې لپاره سره راټولېدل، Universitas ویل کېدل. ورو ورو دا کلمه د لوړو زده کړو د مرکز لپاره وکارول شوه، او همدا نننۍ University ده.

پښتو مانا:

په خالصه پښتو کې یې ښه معادله کلمه:

پوهنتون ده، چې مانا یې ده:

د پوهې کور، د لوړو زده کړو ځای

لنډه پایله:

University هغه ځای دی چې هلته پوهه په منظم ډول لوړې کچې ته رسول کېږي، او دا نوم له لاتیني “Universitas” څخه اخیستل شوی، چې د پوهانو د ګډې ټولنې مانا ورکوي.

د دې کلمې تاریخي بهیر:

د “University” د کلمې تاریخي مزل

۱ ـ لرغونی روم (لاتیني پېر) وخت، زمان، دوران

په لرغوني روم کې د Universitas کلمه د هر ډول منظمې ټولنې لپاره کارېده، لکه:

• د سوداګرو ټولنه

• د کسبګرو ډله

• یا د استادانو او زدکوونکو ګډه ټولنه

خو ورو ورو دا نوم ډېر د هغو ټولنو لپاره ځانګړی شو چې موخه یې زده کړه او پوهه وه.

۲ ـ منځنۍ پېړۍ (۱۱م – ۱۳م زېږدیزې پېړۍ)

په اروپا کې د زده کړو منظم بنسټونه راټوکېدل. همدلته Universitas magistrorum et scholarium نوم وکارول شو، مانا یې:

د استادانو او زده کوونکو ټولنه

په دې پېر (وخت، زمان، دوران) کې نامتو پوهنتونونه جوړ شول:

• بولونیا (ایټالیا)

• پاریس (فرانسه)

• اوکسفورډ (انګلستان)

دا بنسټونه یوازې د درس ځای نه وو، بلکې د اند، پوښتنې او څېړنې مرکزونه وو.

۳ ـ د مانا بدلون

په پیل کې University د ودانۍ مانا نه لرله، بلکې مانا یې وه:

د پوهې د لټوونکو ګډه ټولنه

وروسته دا کلمه د هماغې ټولنې د ځای لپاره هم وکارول شوه، او نن سبا موږ پوهنتون ته هم همدا وایو.

پوهنتون په لرغوني ختیځ کې

سره له دې چې دا کلیمه لاتیني ده، خو د پوهې مرکزونه تر دې وړاندې هم موجود وو، لکه:

• د بغداد د بیت الحکمه

• د نوبهار علمي مرکز

• د جندیشاپور ښوونیزه ټولنه

دا ټول د پوهنتونونو د بنسټ لومړۍ بڼې ګڼل کېږي.

فلسفي لنډیز

پوهنتون یوازې څلور دېواله نه دي، بلکې:

• د پوهې د روزنې کور

• د اند د غوړېدو ځاله

• او د ولس د روښانتیا څراغ

University داسې ځای دی چې هلته انسان نه یوازې زده کړه کوي، بلکې د ژوند لوری هم پېژني.

د پوهنتون او مدرسې توپیر څه دی؟

د نړۍ د لومړني پوهنتون تاریخ کوم ده ؟

 ۱ ـ د پوهنتون او مدرسې توپیر

که څه هم دواړه د زده کړې ځایونه دي، خو موخه، منځپانګه او تګلاره یې سره بېلې دي.

پوهنتون (University)

پوهنتون د لوړو زده کړو یو پراخ علمي بنسټ دی چې موخه یې دا ده:

• ساینسي پوهه خپره کړي

• څېړنه پياوړې کړي

• نوې موندنې وزېږوي

• ټولنه فکري پلوه ورغوي

د پوهنتون ځانګړنې:

• بېلابېلې پوهنځي لري (طب، انجینري، ادبیات، طبیعي علوم او نور)

• څېړنه بنسټیزه برخه ده

• زده کوونکي ازاد فکر ته هڅېږي

• پوښتنه او شننه ارزښت لري

پوهنتون انسان یوازې لوستلی نه، بلکې اندمن، څېړونکی او نوښتګر روزي.

مدرسه :

مدرسه ډېری وخت د دیني زده کړو ځانګړی مرکز وي چې موخه یې ده:

• دیني پوهه خپره کړي

• اخلاقي روزنه پياوړې کړي

• دیني عالمان وروزي

د مدرسې ځانګړنې:

• تمرکز پر قرآن، حدیث، فقه او تفسیر وي

• دودیز تدریسي دود لري

• سپېڅلتوب او اطاعت پکې ډېر ارزښت لري

• کم ساینسي څېړنه پکې کېږي

مدرسه زیاتره د دیني لارښوونې او روحاني پوهاوي ځای دی.

لنډ توپیر په جدولیز ډول:

۲ : د نړۍ د لومړني پوهنتون تاریخ

القرویین پوهنتون – مراکش

د نړۍ تر ټولو لرغونی فعال پوهنتون:

پوهنتون القرویین دی، چې په ۸۵۹ زېږدیز کال کې د مراکش په فاس ښار کې جوړ شو.

د دې پوهنتون بنسټ یوې په پوهې میئنې ښځې فاطمه الفهري کېښود.

پکې به لوستل کېدل:

• دیني علوم

• ژبپوهنه

• ریاضي

• ستورپوهنه

• فلسفه

دا بنسټ د اروپا پر پوهنتونونو هم ژور اغېز وکړ.

نور لرغوني علمي مرکزونه:

• جندیشاپور (اوسنی ایران)

• بیت الحکمه – بغداد

• نالندا – هند

خو د رسمي او پرله‌پسې فعالیت له پلوه القرویین تر ټولو پخوانی ګڼل کېږي.

ژور پیغام

که مدرسه د ایمان څراغ وي،

نو پوهنتون د پوهاوي لمر دی.

او که دا دواړه سره یو ځای شي،

نو یو بشپړ، رڼا لرونکی انسان زېږوي.

• ولې په اسلامي نړۍ کې علمي زوال راغی؟

• یا د معاصر پوهنتون جوړښت څنګه دی؟

۱ ـ ولې په اسلامي نړۍ کې علمي زوال راغئ ؟

اسلامي نړۍ په لومړیو پېړیو کې د پوهې لمر وو، خو ورو ورو دا رڼا کمزورې شوه. دا زوال څو بنسټیز لاملونه لري:

۱ ـ د ازاد اند کمزورېدل

په پیل کې علماو پوښتنه کوله، څېړنه یې کوله، او نوې لارې یې پرانیستې. خو وروسته:

• پوښتنه بدعت وبلل شوه

• تقلید ډېر شو

• د نوښت دروازې وتړل شوې

نو فکر ودرېد، او پوهه هم ورسره ټکنۍ شوه.

۲ ـ سیاسي ګډوډي او جګړې

د عباسي خلافت کمزورتیا، داخلي شخړې او بیا د مغولو یرغل:

• کتابتونونه وسوځېدل

• پوهان ووژل شول

• علمي مرکزونه وران شول

بغداد، چې د پوهې پلازمېنه وه، له منځه ولاړه.

۳ ـ د دین او عقل تر منځ ناسمه جګړه

ځینو خلکو عقل له دین سره په ټکر کې ومانه، حال دا چې په اسلام کې پوهه سپېڅلې ده. دې ناسم درک:

• ساینس له دین څخه جلا کړ

• د پوهې بهیر یې ورو کړ

۴ ـ د لویدیځ چټک پرمختګ

په هماغه مهال کې اروپایان د علم، صنعت او څېړنې نوې لار ونیوله، خو اسلامي نړۍ په زوړ پړاو کې پاتې شوه.

پایله:

اسلامي نړۍ هغه مهال وروسته پاتې شوه، کله چې یې له پوښتنې، څېړنې او نوښت څخه مخ واړاوه.

۲ ـ د معاصر پوهنتون جوړښت څنګه دی؟

اوسنی پوهنتون یوازې د درس ځای نه دی، بلکې د علم، څېړنې او بدلون مرکز دی.

بنسټیزې برخې:

۱ ـ پوهنځي

هر پوهنتون څو پوهنځي لري، لکه:

• د درملنې پوهنځی

• د انجنېري پوهنځی

• د حقوقو پوهنځی

• د ادبیاتو او ټولنیزو علومو پوهنځی

هر پوهنځی ځانته ځانګړې څانګې لري.

۲ – څانګې: 

په هر پوهنځي کې ځانګړې څانګې وي، لکه:

• درملنه → داخلي، جراحي، ماشومانو درملنه

• انجنېري → برېښنا، ودانیزه، میخانیکي

۳- څیړنیز مرکزونه:

دا ځایونه د نوې پوهې لپاره وي، لکه:

• لابراتوارونه

• څېړنیز انستیتوتونه

• علمي مجلې

دلته نوښت رامنځته کېږي.

۴ – کتابتون :

د پوهنتون زړه بلل کېږي. پکې:

• کتابونه

• بریښنايي زېرمتونونه

• څېړنیزې سرچینې

۵ – اداري جوړښت :

هر پوهنتون یو مشر لري (رئیس)، او تر شا یې:

• علمي شورا

• د څانګو مشران

• د زده کوونکو چارو اداره

د معاصر پوهنتون موخې:

• مسلکي کسان روزل

• څېړنه پیاوړې کول

• ټولنه روښانه کول

• اقتصادي وده چټکول

وروستۍ پایله:

که پخوانیو انسانانو د ستورو شمېرل زده کول،

نو نننی انسانان ستورو ته پورته کېږي.

پوهنتون هغه ځاله ده

چې له هغې پوهه وزېږي،

او له پوهې تمدن جوړېږي.

• د اسلامي زرينې دورې نومیالي پوهان

•  یا دا چې څنګه یو ځواکمن پوهنتون جوړېږي ؟

۱ ـ د اسلامي زرینې دورې نومیالي پوهان

اسلامي زرینه دوره (شاوخوا ۸م – ۱۳م زېږدیزه پېړۍ) د پوهې، څېړنې او نوښت پېر ( وخت ، دوران ) وو. په دې مهال داسې پوهان راڅرګند شول چې نړۍ یې بدلوله.

امام ابو حنیفه

• د فقهي ښونځی بنسټګر

• عقل او استدلال ته یې لوړ ارزښت ورکاوه

ابن سینا

• ستر طبیب او فیلسوف

• د “القانون في الطب” لیکوال

• د درملنې بنسټیز اصول یې وټاکل

الخوارزمي

• د الجبر بنسټګر

• د شمېرپوهنې نوې لار یې پرانیسته

• د صفر او معادلو بنسټیز کار یې وکړ

البیروني

• ستوری پوه، جغرافیه پوه

• د ځمکې د قطر اټکل یې وکړ

• د علمي څېړنې لپاره یې ډېر دقیق تګلاره لرله

فارابي

• ستر فلسفي اندمند

• د منطق، موسیقۍ او سیاست په برخه کې ژور اثر

دا پوهان ولې وتوانېدل؟

• ازاد اند موجود وو

• د پوښتنې اجازه وه

• علم ته درناوی کېده

• واکمنانو پوهه پیاوړې کوله

۲ ـ څنګه یو ځواکمن پوهنتون جوړېږي؟

یو ځواکمن پوهنتون یوازې د ودانیو په ډېروالي نه پېژندل کېږي، بلکې په ژور فکر، روښانه موخه او قوي بنسټ ولاړ وي.

۱ ـ روښانه لیدلوری

پوهنتون باید دا ولري:

• د راتلونکي لپاره څرګنده موخه

• د ټولنې ستونزو ته ځواب

۲ ـ وړ استادان

استاد باید:

• ژوره پوهه ولري

• څېړونکی وي

• زده کوونکي وهڅوي، نه وډاروي

۳ ـ پټمخ (څېړنه)

پوهنتون چې څېړنه ونه کړي، یوازې ښوونځی وي. نو پکار ده:

• څېړنیز مرکزونه

• نوښتګرې پروژې

• علمي خپرونې

۴ ـ پیاوړی کتابتون

کتابتون باید:

• بډایه زېرمه ولري

• نوې سرچینې ولري

• برېښنايي لاسرسی ولري

۵ ـ ازاد اند چاپېریال

هلته چې پوښتنه وډار شي، پوهه مري. نو:

• ازاد بحث

• پرانیستې غونډې

• د نظر درناوی

۶ ـ له ژوند سره تړاو

پوهنتون باید د ټولنې ستونزې وپېژني او حل لارې یې وړاندې کړي.

فلسفي پایله:

اسلامي زرینه دوره هغه مهال وه

چې عقل او ایمان لاس په لاس روان وو.

او ځواکمن پوهنتون هغه دی

چې زده کوونکی یوازې حافظه نه،

بلکې یو ژوندي اند روزي.