لیکوال: محمد محق
د اخوان د طرحې جاذبه او دافعه
خو، دا خوب تر ډېره نه پایېږي او ځینې زبون وهلي ځنې راووځي.
لومړۍ خبره چې د ځینو پام ځان ته وراړوي دا ده چې د اخوان موسس او نورو تیوریسنانو هغسې چې لازمه وه د تېرو تجربې نه وې کتلې او د دوی د ادعا بر خلاف، په دې برخه کې یې تاریخي معلومات محدود وو. دوی اصلاً هغه وسایل نه درلودل چې د پخوانو د تجربو تحلیل ته په کارېږي. د تاریخي منابعو خامه مطالعه د تاریخ له علمي او میتودیک تحلیل سره چې د تاریخ پر فلسفې ولاړ وي، زیات توپیر لري. دا کافي نه ده چې څوک دې یوازې د تاریخي پېښو له کلیاتو خبر وي او بس.
د سلفیت په تجربه کې، دین ته ورستنېدل تر ټولو زیات پر دې تکیه کوي چې د دیني نصوصو تحت اللفظي مانا واخیستل شي او سلف (پخواني نسلونه) مرجع وګڼل شي او د هغوی پر پله پل کېښودل شي. اخوان په دې اړه خپل دریځ پوره نه مشخصوي. دی غواړي هم د سلفیت ځینې عناصر ورخپل کړي او هم په کاملاً سلفي صبغه کې ښکاره نه شي.
د یوه فکري بهیر لپاره د پخوانو پر وړاندې دریځ خپلول او د هغوی له فهمه بېل او مستقل اجتهادي توان، د سلفیت له نمونې څخه د جلاوالي مهمه نښه ده. دا په دې چې سلفیت پخپله د پخوانو د مرجع ګڼلو په مانا دی. البته دا چې تر کومه بریده د پخوانو نګه او رسا فهم ته رسېدل ممکن دي او دا چې څرنګه ثابته کړو د هغوی فهم دقیقاً همدا شی و، پخپله جدي بحث او پلټنه غواړي. دا خبره همغومره اسانه نه ده چې د سلفیت پیروان یې ګڼي. خو بیا هم فرضاً وتوانېدو چې د پخوانو فهم او اجتهاداتو پورې ورسېږو نو ایا باید د هغوی پر پله پل کېږدو؟ دا مطلب مې بل ځای کې بیان کړی دی او له تکراره یې تېرېږم. (9)
سلفي نمونه سره له دې چې د وړو فقهي چارو د تقلید په برخه کې حساسیت ښيي خو پخپله بیا په بل ډول تقلید اخته ده. ځکه سلفیان په عمل کې د پخوانو د فهم او د هغوی په شرایطو او زمان پورې د اړوندو لارو چارو له چوکاټه نه اوړي، بلکې هڅه کوي هماغه فهم له هماغو لارو چارو سره له سره تولید کړي. یانې د جزیي فتواګانو د تقلید پر ځای، د پخوانو د میتود تقلید کوي، بې له دې چې دا احتمال په پام کې ونیسې چې د ځینو جزیي فتوګانو د اعتبار د تاریخ تېرېدل، د هاغه پېر د اجتهادي چوکاټونو او د دیني فهم د میکانیزمونو د وخت د تېرېدو نښه ده. د دې لپاره چې د پخوانو د اجتهاداتو پر وړاندې د نوي اجتهاد لاره پرانیزو، باید په هغو اصولو او قواعدو کې هم اجتهاد وکړو چې هغوی خپل کړي وو، دا نه یوازې په فقهي حوزه کې، بلکې د کلام او تفسیر په حوزه کې هم صدق کوي.
اخوان د سلفي نمونې دا تعبیر نه لري ځکه خو د هغې پر وړاندې انتقادي دریځ نه خپلوي،، بلکې په عمل کې هڅه کوي د هغې دوام واوسي. څرنګه چې د اخوان موسس په صراحت سره وايي چې موږ سلفي بهیر یو او بیا د دې لپاره چې د سلفیت د مخالفانو حساسیت راکم کړي، بې درنګه وايي «او همدارنګه صوفي جماعت یو.» (10)
د سلفیت او تصوف تر منځ د تقابل برقرارول، د سلفیت په باره کې د عام دود شوي فهم نښه ده چې سلفیت یوازې د صوفیانه طریقتونو رقیب ګڼي. البته که تصوف له نظري عرفان سره یو ځای په پام کې ونیسو نو د سلفیت پر وړاندې به ځواکمن رقیب ځنې جوړ شي او د دې رقیبانو تر منځ به پخلاینې او یو ځای کېدو امکان نه وي ځکه چې دا دوه بهیرونه د نص د ظاهر یا د هغه د تاویل د امکان په لحاظ په دوو مقابلو قطبونو کې سره پراته دي او نه شو کولای د دوی تر منځ واټن په هغو تکتیکي لارو راکم کړو چې د اخوان په بحث کې راغلې دي.
خو په عامیانه فهم کې د سلفیت او صوفي طریقتونو تر منځ د پخلاینې امکان شته او داسې ښکاري چې د حسن البنا خبره به په همدې سطح کې وي. د دې باور پر اساس د سلفیت او صوفیزم تر منځ جوهري توپیر نه پاتېږي ځکه په دواړو کې اصل د پخوانو پیروي ده، بې له دې چې هغه تحولات په پام کې ونیسي چې د وخت په تېرېدو سره رامنځته شوي دي او که د دوی تر منځ کوم توپیر هم وي، یوازې د عبادي مناسکو او ځینو دیني عملونو کې به وي.
اخوان له یوې خوا د دې لپاره چې سلفیان راخپل کړي، په خپل بحث کې اورتودوکسي لارې ته ورلوېږي او د تېر په لوري حرکت کوي خو په عین وخت کې هڅه کوي چې د سیاسي – ټولنیزو اصلاحاتو په برخه کې د سید جمال او محمد عبده ځینې پیغامونه راونغاړي چې دا چاره عقلاني او پراګماټیکه دنیاپالنه غواړي نو دې سره خپلې سلفي تګلارې ته پروټسټاني بڼه ورکوي. د اخوان په اصلاحي طرحه کې اساسي تناقض همدا دی. سلفي – اورتودوکسي تګلاره له نړۍ او ژوند سره د تعامل په برخه کې افراطي نص پالنه او له عقله تېښته غواړي خو پروټسټاني تګلاره بیا د دې نړۍ د ستونزو پېژندل او ورسره منطقي عقلاني چلند غواړي.
اخواني نمونه په دې خاطر چې له تېرپالنې نه تېرېږي، کله چې د دې نړۍ د ستونزو د حل خبره کېږي، د دې پر ځای چې د هرې حیاتي برخې لپاره مشخصې طرحې وړاندې کړي، یوازې کُلي خبرې کوي او غټ غټ شعارونه ورکوي او بس. اتیا کاله د اخوان د فعالیت له پیلېدو تېر شوي خو تر دې دمه یې نه د اسلامي اقتصاد په اړه کومه ځانګړې طرحه ښودلې ده نه د سیاست په اړه، غیر له دې چې دیموکراسي یې په رسمیت وپېژانده ( چې دا هم د اخوان د ټولو څانګو لپاره د منلو وړ نه ده) او نه یې د ټولنیزو ستونزو د حل لپاره کومه متفاوته خبره کړې ده.
دا تناقض هله لا زیاتېږي چې اخواني نمونه سره له دې چې د اورتودوکسي او پروټسټاني تګلارو په پخلا کولو کې ناکامېږي، هڅه کوي چې په فقهي – کلامي لحاظ ځان د سواد اعظم استازی او اصلي کرښې (main stream) وارث راوپېژني او له دې نظره کاتولیکي لاره خپلوي. په فقهي – کلامي برخو کې مدرسه یي (Scholastic) تعبیر ته وفادارۍ، له نوي اجتهادونو ډډه کول او مډرنو تعبیرونو ته له نژدې کېدو وېرې د اخوان پروټسټاني بڼه سخته کمزورې کړې ده او کاتولیکي بڼه یې غښتلې کړې ده.
همدا ده چې د اخواني نمونې جاذبه د هغې په دافعه بدلېږي. لومړي سر کې اکثره وګړي چې له بحرانه وتل غواړي، په دې تصور وردرومي چې اخوان به د تېر او اوس مهال مثبټ ټکي سره یو ځای کړي وي او د دنیا او اخرت نېکمرغي به تامینوي.
هغه کسان چې سلفي تمایل لري، په دې تصور ورته مخه کوي چې دا بهیر پرمخ تلونکی او پرمختللی سلفیت رانغاړي او دا به د رسمي سلفیت په پرتله چې په تېر پالنه کې افراط کوي او د مسلمانانو د ستونزو په حل کې ناکام ښکاري، هوښیارانه او کامیاب سلفیت وي.
همدارنګه هغه وګړي چې سیاسي – ټولنیز تمایلونه لري او په عین حال کې غواړي خپل مذهبي تعلقات هم وساتي، اول سر کې چې له اخوان سره اشنا کېږي، ګومان کوي چې خپله ورکه یې موندلې ده او پر دې لاره مزل به د رنسانس پیلامه وي. ان هغه کسان چې د پخوانو د میراثونو ساتنه غواړي، هم هیله منېږي چې له دې بهیر سره به خپلې موخې ته ورسېږي.
خو، څه موده وروسته ورته شک پیدا کېږي. د سلفي تمایلونو پلویان احساس کوي چې پر دې بهیر سیاسي تګلاره غالبه ده او د دین هغسې پاکول چې دوی یې غواړي، د دې بهیر په وسیله نه ترلاسه کېږي. دا خلک ورو ورو خپله لاره بېلوي او نورو بهیرونو ته مخه کوي. له بلې خوا، هغه کسان چې پرمخ تلونکی او پرمخ تللی سیاسي – ټولنیز تحول غواړي، ورو ورو وینې چې د دې بهیر سلفي عناصر اجازه نه ورکوي چې دقیقې، مشخصې او عملي طرحې جوړې شي او دې ته یې ورپام کېږي چې د دې بهیر کُلي او غټ غټ شعارونه د دې ټولنو ستونزې نه شي حل کولای. دوی هم کرار کرار نورو لارو ته مخه کوي. هغه وګړي چې فکر کوي د اخوان له لارې به د اسلامي میراثونو ساتنه په تېره بیا په فقهي – کلامي برخه کې ممکنه وي، ورو ورو پوهېږي چې نور بنسټونه لکه الازهر، اسلامي پوهنتونونه او رسمي دار الافتا ګانې دا کار په لا بهتره توګه او په کامیابۍ سره ترسروي نو دوی هم ځنې بېلېږي.
دغه ټولې توندلارې ډلې لکه الجهاد الاسلامي، الجماعه الاسلامیه و جماعه المسلمین (التکفیر و الهجره) د داسې کسانو په لاس جوړې شوې دي چې پخوا د اخوان غړي وو. په حقیقت کې دوی سلفي – اورتودوکسي عناصر وو چې د دودیز سلفیت په نسبت د پرمختللي سلفیت په هیله اخوان ته ورغلي وو او چې ویې لیدل په دې لاره منزل ته نه رسېږي، ورنه بېل شول او دا ځل د دې پر ځای چې بېرته دودیز سلفیت ته ورستانه شي، جهادي سلفیت یې بنا کړ ځکه چې دودیز سلفیت چندانې سیاسي تومنه نه لري. د دې ډلو تر ټولو مهم تجسم القاعده سازمان دی چې د مسلمانانو مخې ته یې نوې نمونه کېښوده.
هغه کسان چې د رنسانس په تمه له اخوان سره یو ځای شوي وو، ورو ورو پوه شول چې تمدني تحول په مختلفو برخو لکه اخلاقي، اجتماعي، سیاسي، علمي، فرهنګي او نورو برخو کې پراخې تیوریکي هڅې غواړي. دا چاره د سیاسي فعالیتونو کمولو او د فرهنګي اساساتو بدلونونو ته اړتیا لري او دا چې اخوان په دې برخه کې بې ګټې و، دوی پخپله په نویو اجتهادونو لاس پورې کړ. «د معرفت د اسلامي کولو» پروژه، د «الاسلامیون التقدمیون» مجموعه، د «الامه» او «الاجتهاد» مجلې او د ځینو مسلمانو پوهانو فردي هڅې د دې چارې بېلګې دي. دغه هڅې سره له دې چې له یو بل څخه ځینې توپیرونه لري خو لږ یا ډېر د دیني نوفکرۍ پر لاره روانې دي چې د لیکوال په باور د دیني اصلاح لپاره بله نمونه او دې مسما ته تر ټولو نږدې اسم دی. خو تر دې خبرې مخکې به لازمه وي چې د درېیمې فکري نمونې (جهادي سلفیت) فکري چوکاټ ته لنډه اشاره وکړم.