نصيب الله اڅکزی

محمد حسن کاکړ یو نامتؤ افغان مؤرخ او لیکوال دى چي د افغانستان په تاريخ کې لوی استعداد لري. نوموړي دا كتاب په دري ژبه ليكلى دى. دا کتاب سميع الله زيار په پښتو ژباړلی او پۀ ۲۰۱۲ كال كې د تکتو كتابکور، كوټې له خوا چاپ شوى دى، دا كتاب پۀ ۱۱۰ مخونو كې پۀ بيلا بيلو ببلوګرافۍ او حوالو باندې مشتمل دى.

دا کتاب دوه څپرکي لري. پۀ لومړي څپرکي کې د افغان، افغانستان، روه، پښتونخوا، اریانا، کافو، کابل، پښتون، پټان، پکتیکا او پۀ غزني، فراه، غور کې د افغانانو تاریخ او له تاجکانو او هند سره د افغانانو د اړیکې پۀ هکله معلومات لیکل شوي دي. دوهم څپرکی په هند کې د افغان امپریالیزم، د مغلو او د هغوی له سلطنتونو سره د افغانانو د اړیکو پۀ اړه خبرې شوي دي. دغه راز د پښتنو د دوو قبیلو لکه دراني او خلجي او د هغوی پر اړیکو او داخلي چارو، دښمنیو او جګړو، له فارس، هند او صفويانو سره د افغانانو پر اړیکو او د احمدشاه ابدالي په وخت کې د افغان امپریالیزم او د اوسني افغانستان پۀ اړہ هم رڼا اچوي.

افغانستان یو لرغونی دولت دی، له همدې امله یې نوم د تاریخ پوهانو تر منځ د اختلاف ټکی دی. بېلا بېلو مورخانو يې پۀ بېلابېلو نومونو لکه افغانستان، راوه، خراسان، پښتونخوا او د کابل نوم د يو چينايي مورخ له خوا د کافو پۀ نوم ياد شوی دی.

د آریانا لۀ کلمې څخه پېل کوو. لکه څنګه چې لیکوال د ایچ ایچ ویلسن پۀ حواله لیکي چې افغانستان د (هند) او  (فارس) تر منځ یوه سیمه وه چې یوناني لیکوالانو آریانا بلل. پۀ فارس کې دې سیمې تۀ (ایریا) یا (اریانا) ویل کېدل. (آریا) کلمه د سنسکرت کلمه ده چې معنی یې د درناوی خلکو ځای او لوی دولت دی. له جغرافيايي پلوه يې پۀ ختيځ کې لۀ سيند سره، پۀ سوېل کې د هند له بحر سره، پۀ لوېديځ کې لۀ کرمان او يز سره او پۀ شمال کې له پارپاميوس (لرغوني باکتريا) سره پولې درلودې. سربیره پردې، د اریا کلمه د سټاربو (یو یوناني تاریخ پوه، جغرافیه پوه او فلسفي) پۀ خپلو لیکنو کې هم کارولې ده. په داسې حال کې چې د ایران کلمه پۀ لومړي ځل د ساسانیانو پۀ وخت کې وکارول شوه.

کابل د نړۍ د یو لرغونو ښارونو څخۀ دى، کۀ څۀ هم د دې ښار د اولي ابادى دقیق وخت معلوم نۀ دی. دا د چین، هند، اسیا او افریقا ترمنځ لویه سوداګریزه لار وه. ښاغلی کاکړ لیکي چې پۀ سنسکرت کې کابل د (کبه) پۀ نوم یاد شوی، په یوناني کې ورته (کوفن) یا (خوفس) او پۀ پارسي او ورسره ورسره ارسطو ورته (خوسپیس) نوم ورکړی دی. د دې تر څنګ پۀ اوومه پېړۍ کې يو چينايي مورخ زبير چي شو چونګ کابل ته (کافو) نوم ورکوي. د کاکړ پۀ وینا، کابل یو کوچنی دولت و، چې له بامیان څخه تر کندهاره، له بولان څخه تر کوټې پورې سیمې او د سوات، غزني، پېښور، بنو او شاوخوا سیمو ښارونه پکې شامل وو. دغه راز د افغانستان نامتو مورخ احمد علي کوهزاد، استاد میر غلام محمد غبار او فخرالدین ګورګیاني هم پۀ دې نظر دي چې خراسان له اسلام نه مخکې د اوسني افغانستان نوم و.

بل طرف چې د خراسان کلمه او تاریخ خبره ده، د ایټومولوجي ( Etymology ) له نظره دا د هغۀ ځای پۀ معنی دى چیرې چې لمر لویږي يعني د ختیځ مځکه.  هورت په دې حواله لیکي چې خراسان د بدخشان، سیستان، بلخ، هرات، تاخستان او فوشان (چې اوس مهال د چین یو ولایت دی) له سیمو څخه جوړ و.  بل خوا ته د افغان کلمې د لغتونو او ایټومولوجي مانا او تاریخ خبره ده لیکوال ښاغلي محمد حسن کاکړ د افغان تاریخ پوه احمد علي کوهزاد حواله ورکوي څوک چې وايي د افغانستان کلمه له ۱۵۰ کلونو زیاته لرغونې نۀ ده. کاکړ زیاتوي چې پۀ (تاریخ نامه هرات) کې چې سیفي هروي پۀ ۱۳۱۸ کال کې لیکلې دی لیکي چې د افغانستان پۀ سیمه کې مستونګ، کوټه، سیوۍ، هرات، غزني، سند او د سلیمان غرونه شامل دي. پۀ پایله کې، ټول لیکوالان او تاریخ پوهان پۀ دې متفق دي چې د خراسان کلمۀ څو پیړۍ د مخه د افغانستان پۀ ځای کارول کېدل.

ښاغلي محمد حسن کاکړ هم د روه او پښتو کلمو د ایټومولوجي تفسیر پۀ قلم لیکلی دی. پښتانۀ هم خپله خاوره روه بولي. پۀ تاریخي لحاظ روه د سلیمان د غرونو سلسلې تۀ نږدې یو ځای و چیرې چې پښتانه پۀ لرغونو زمانو کې اوسیدل. د روه کلمه پۀ اوستا کې د ښاغلي محمد حسن کاکړ لۀ قولۀ د ۱۶ جغرافیایي سیمو لپاره لیکل شوې ده. پۀ داسې حال کې چې پۀ مهابارت کې دا د (لوها) پۀ توګۀ لیکل شوې. پۀ دغه شان دا کلمه پۀ (روهتا_ګیري) کې هم لیکل شوې چې دا د یوې غره نوم تۀ اشاره کوي. ورسره ورسره یو چینایي تاریخ لیکونکی فا_هان دا د (لو_I) پۀ توګۀ لیکي چې معنی یې د واورو وړې غرونه دي. له دې سره سره پۀ فرشته کتاب کې ابوالقاسم پۀ دې خبره ټینګار کوي چې روه هغۀ دولت و چې له سوات څخه تر بخارا پورې، له سیوۍ څخه تر حسن ابدال، کابل، کندهار او شاوخوا سیمو پورې اړه لودل. پۀ (ریاض محبت) کتاب کې روه د پښتني ټاټوبي پۀ نوم یاد شوې ده چې جغرافیه یې له هلمنده تر کاشکر، تر بدخشان او شاوخوا سیمو پورې تړلې وه.

چيري چې د پښتونخوا کلمه ده، پښتانه هم دا کلمه د خپلې خاورې لپاره کاروي. پۀ ایټومولوجي لحاظ دا کلمه د پښتو له دوو کلمو، پښتون او خوا (خوا) څخۀ اخیستل شوې، چې معنی یې د پښتون اړخ دی. کله چې موږ دا نور هم روښانه کوو، دا داسې معنی ورکوي – هغه ځای چې پښتون اوسیږي.

د صديق الله غرشین لۀ قولۀ چې د ښاغلي محمد حسن کاکړ يې حواله ورکوي، د پښتو کلمه پۀ لومړي ځل پۀ دولسمه پېړۍ کې لیکل شوې ده.  پۀ اتلسمه پېړۍ کې دا نوم هغه وخت ډېر شهرت وموند کله چې احمدشاه ابدالي پۀ خپل پښتو شعر کې دا کلمه وکاروله او هغه غرونو ته يې اشاره وکړه چې پښتانه پکې اوسېږي. په تاریخي لحاظ، کله چې احمدشاه ابدالي پر هند یرغل وکړ او ډیلی یې ونیوله، هغه دغۀ شعر ولیکه

د ډیلي تخت هیرومه چي راياد کړم
زما د ښکلي پښتونخوا د غرونو سرونۀ

د دې پرته د ښاغلي کاکړ په وینا الفسټن هم پۀ ۱۹ پېړۍ کې د پښتونخوا کلمه لیکلې ده.

د پښتون قام نوم د تاریخ پوهانو تر منځ لۀ مودو څخۀ د بحث وړ ګرځېدلى دی. د دې لپاره درې نومونه پښتون یا پختون، افغان او پټان کارول کیږي. دا نوم لۀ کومۀ راغلی، تاریخ پوهان بېل بېل نظرونه لري. اوس راځو لومړۍ کلمې پټان ته. د مشهور تاریخي کتاب فرشته چې ابوالقاسم لخوا لیکل شوی دی لیکي چې کلۀ د افغانستان څخۀ ځینې خلک هند تۀ مهاجر شول دوی د بهار پۀ پټنۀ ښار کې اوسیدل نو له همدې امله دوی تۀ پټهان نوم ورکړل شو کوم چې له پټنه څخه اخیستل شوی.

سربیره پردې، د ښاغلي کاکړ پۀ وینا، البیروني لیکي چې د افغان کلمه پۀ لومړي ځل پۀ (اویستا-غانا) او پۀ مهابهارت کې کارول شوې ده. د هغۀ پۀ ​​وینا د ګندهارا پۀ شاوخوا کې اوسیدونکي خلګ افغانان بلل کیدل. د هغۀ پۀ ​​اند د (اسوا) کلمه د أس پۀ معنی ده چې پۀ پښتو کې اسپه ورته وېل کیږي، پۀ داسې حال کې چې د ګانا معنی خلک دي، نو د افغان کلمه معنا پۀ اسونو باندي سپاره خلګ ده.

ښاغلی کاکړ ليکي، پۀ شپږمه پیړۍ کې هندي لیکوال وراه میرا دوه ځلۀ د اووګن کلمۀ لیکلې. پۀ داسې حال کې چې يو چينايي تاريخپوه شون چنګ شيانګ ورته (O.Po.Kien) ليکي. هغۀ دې تۀ هغۀ خلګ وايي چې د سلیمان غره سلسلې تۀ نږدې اوسیږي څوک چې سخت کار کوي، قوي خلګ دي او د څارویو له پوستکي څخۀ د وړیو جامې یې اغوستل.

تر هغه ځایه چې د پښتون یا پښتون کلمې پورې اړه لري مورګنسټیرن لیکي چې پښتون نوم د افغان له نوم څخه زوړ دی. دا کلمه په لومړي ځل د هندوانو پۀ یوه مذهبي کتاب ویدا کې د (پاکتس) پۀ توګه کارول شوې ده. په داسې حال کې چې کله موږ دا پۀ ایټومولوجي ډول تعقیب کړو، هیروډوټس دا د (پکتیان) په توګه لیکي. پروفېسر R.C. مجمدار د پکتیکا کلمه د افغانستان د پکتیکا له یوه ښار څخه اخلې چې خلګ پکې اوسېدل. محمد حسن کاکړ لیکي چې هیروډوټس پښتون پر مځکه تر ټولو زړور قوم بولي. پۀ داسې حال کې چې فردوسي پۀ په فراه کې مېشت افغانان تر ټولو ښه جنګیالي او زړور خلک بولي.  پر دې سربېره پۀ غور کې هم پښتانه اوسېدل، چې ويل کېږي د افغانستان لومړنی مېشت ښار دی. پۀ داسې حال کې چې پۀ فرشته کې ليکل شوي چې د سوري قوم په غور کې اوسېده.

دلته لیکوال پۀ ټولیزه توګه د پښتون قوم د تاریخي شالید او نسل په اړه درې نظریې لکه بني اسرائیل، آرین او یوناني او د افغان او پټان د کلمې ایټومولوجي معناوې پۀ بشپړه توګه له پامه غورځولي دي. مخزن افغان د پښتون قوم د اصل پۀ اړه یو له غوره کتابونو څخه شمیرل کیږي چې لیکوال یې د پښتون قوم د ونې پۀ اړه لیکي چې آیا بني اسرائیل دي که ارین؟ خو ښاغلي حسن کاکړ یو ځل هم نه دی یاد کړی. پۀ داسې حال کې چې نامتو فلسفي پښتون ليکوال غني خان بابا ادعا کوي چې پښتانه له يوناني نژاد سره تړاو لري. دا نظريې سمې دي او که ناسمې، خو له پامه نه شي غورځول کېدای او ښاغلي کاکړ پۀ دې برخه کې بې پروايي کړې ده. پۀ عین حال کې پۀ مخزن افغاني کې لیکوال له افغانه څخه د افغان نوم نقل کوي څوک چې د حضرت سلیمان یو جنرال و، پۀ داسې حال کې چې هغه لیکي د پټان کلمه د ایټومولوجي له مخې له عربي کلمې (بتان) څخه اخیستل شوې چې یو قوي لرګی دی او د کښتیو په جوړولو کې کارول کیږي. د مخزن افغاني لیکوال ليکي چې ځینې خلګ چې مشر یې قیس بن عبدالرشید و د رسول الله (ص) په زمانه کې د اسلام لپاره جنګیدلی و. دغو کسانو د اسلام لپاره سخته جګړه وکړه، چې له همدې امله پېغمبر اسلام حضرت محمد صلی الله علیه وسلم متاثره شو او هغوی ته یې د (بطان) لقب ورکړ، چې معنی یې قوي خلګ و، له همدې امله دوی ته پټان ویل کېدل شروع شو.

د دې کتاب پۀ لومړي څپرکي کې ښاغلي محمد حسن کاکړ پۀ هند کې د افغانانو ژوند هم راخیستی دی. د حبيبي په اند افغانان ښه سوداګر وو او هند ته به د سوداګرۍ لپاره تلل. افغانانو د سوداګریزو فعالیتونو تر څنګ پر هند هم وخت پۀ وخت یرغل وکړ. په ۹۸۷ کې سلطان سبغتګین غزنوي شیخ حمید لودي د ملتان والي وټاکه. پۀ (۱۲۴۶-۱۲۴۹) کې د سلطان نصرالدین محمود سلطنت پر مهال افغانانو ډیر واک ترلاسه کړ او مهم دولتي مقامونه یې ونیول. د غیاث الدین بلبل پۀ زمانه کې (۱۲۴۶-۱۲۴۹) افغانانو ډیر اهمیت درلود. پۀ دوهم څپرکي کې د لیکوال ښاغلي محمد حسن کاکړ له خوا پۀ هند کې د افغان امپریالیزم پۀ اړه وضاحت شوی دی. پۀ دوهم څپرکي کې هغه د افغاني واکمنۍ په اړه خبرې کوي چې هغه په ​​هند کې امپریالیزم بولي. هغه د لودي او سوري د سلطنتونو او د مغلو له واکمنانو سره د افغانانو پر اړیکو رڼا واچوله. د ده پۀ وینا کله چې پۀ ۱۵۲۶ کال کې بابر خپله امپراتوري شروع کړه نو د کابل پۀ نیولو کې پاتې راغله خو پۀ همدې وخت کې افغانانو مغلو ته مالیه ورکول.

سربېره پر دې ښاغلي کاکړ پۀ ژوره توګه دا خبره هم کړې چې افغانانو له مغلو سره سخته دښمني درلوده. هغه د پیر روښان (بایزید انصاري) د مقاومت غورځنګ (روښاني غورځنګ) او د مغلو واکمنانو پر وړاندې د خوشحال خټک مبارزه په ښکلي ډول انځور کړې ده. پۀ همدې حال کې ښاغلي کاکړ د مغلو د وېش او واکمنۍ پر تګلارې هم رڼا واچوله چې د بایزید ضد او د خوشال خټک ضد ځواکونو یې ملاتړ کاوه. هغه د اخوند دروېزه او سید علي ترمذي نومونه اخلي چې د مغلو په ملاتړ یې د پیر روښان مخالفت کاوه.

د دويم څپرکي بله مهمه  موضوع پۀ کندهار کې د درانيانو (چې د پښتنو يوه قبيله ده) د واکمنۍ او له صفويانو، مغلو او خلجيانو سره د هغوى د اړيکو پۀ اړه ښاغلى حسن کاکړ ليکي چې د خلجيو او درانيانو تر منځ تل د واک او اقتدار لپاره جګړې روانې وې. د هغه پۀ ​​وینا، درانیان د سلیمان غره ته نږدې د کسي پۀ علاقه کې اوسېدل. چا چې د کوچیانو ژوند کاوه. هغه د دراني امپراتورۍ خبره کوي او وايي چې درانيانو د خلجيانو پۀ مقابل کې د صفويانو ملاتړ وکړ او هرات او کندهار يې له خلجيانو څخه ونيول او وروسته درانيانو هم له کندهاره صفويان وشړل.

ښاغلى حسن کاکړ د نادر شاه افشار ستاينه کوي او ليکي چې نادر شاه افشار د خپلي واکمنۍ پۀ وخت د درانيانو د قتل عام اجازه ورنکړه او يوازې د هغوى رهبري يې زنداني کړه. وروسته چې کله نادر شاه افشار ووژل شو، درانيان پۀ ۱۷۴۷ کال کې پۀ کندهار کې راټول شول او احمدشاه ابدالي یې د افغانستان نوی شهنشاه وټاکى. دا هغه وخت و چې د صفويانو واکمني هم پای ته ورسېده، او پۀ هند کې د مغولو واکمنی د زوال او کمزورۍ پۀ حال کې وه. پۀ دې ترڅ کې احمدشاه ابدالي پۀ مشري کښي ټول افغانستان متحد شو ابدالى له ۱۷۴۷ څخه تر ۱۷۷۳ پورې حکومت وکړ او یو ځان يې يو قابل مشر ثابت کړ. ښاغلي کاکړ د احمدشاه ابدالي د واکمنۍ ښېګڼې او کمزورياني هم څرګندې کړې دي.

ښاغلي کاکړ پۀ کندهار کې د خلجي سلطنت د واکمنۍ پۀ اړه هم معلومات ورکوي. هغه ليکي چې د درانيانو له ماتې وروسته خلجيانو کندهار ونيولو او پۀ اتلسمه پېړۍ کې يې له محمود غزنوي، مغلو او صفويانو سره اړيکې ټينګې کړې. پۀ دې څپرکى کې ښاغلی محمد حسن کاکړ په فارس باندې د افغانستان د واکمنۍ پۀ اړه لیکي او هلته د خلجی واکمني پۀ ځانګړي ډول د میرویس خلجي زوی محمود خلجي واکمني باندي مفصله رڼا اچوي. د محمود خلجي په ۱۷۲۰ کال کې د پارسیانو پر ضد جګړه وکړل پۀ کوم کې چي بلوڅانو او هزاره ګانو قبيلو هم ملاتړ وکړ او سیستان او کرمان یې ونیول.

ښاغلي محمد حسن کاکړ د محمدزي قبيلې د واکمنۍ هم کړى دى. هغه لیکي چې محمدزي د دراني قبیلې یوه قبیله ده. هغه زیاتوي چې په ۱۸۱۸ کال کې د سدوزو واکمني پای ته ورسېده او بارکزي پر افغانستان واکمن شو. هغه د تخت لپاره د بارکزیو وروڼو عظیم خان او فتح خان د واک،  داخلي کشمکش هم پۀ نخښه کوي. د دې پرته لیکوال د امیر دوست محمد خان د واکمنۍ، د اېنګلو – افغان اړیکو او جګړو او د سیکھانو له واکمنانو سره پۀ ځانګړې توګه د رنجیت سنګ سره د افغانانو پر اړیکو رڼا اچوي. ښاغلى کاکړ د امير شېرعلي خان، د هغه پر پاليسيوو او د هغه د رژيم ښه او بد هم راسپړي. هغه د امير يعقوب خان او امير عبدالرحمن خان د پاچاهۍ او د هغوی د پاچاهۍ ګټې او زيانونه هم پۀ ګوته کړي دي. هغه د سردار محمد ایوب خان پۀ اړه هم خبرې کړې دي چې پۀ ۱۸۸۰ کال کې کندهار ته نزدې د میوند پۀ یوه مشهوره جګړه کې انګریزانو ته ماتې ورکړه.

د دې کتاب وړه ريويو اخيستلو  وروسته راقم دې پايلي ته رسېدلى چې د افغان، پښتون، پختون، روه او پټهان د کلمې د تاريخ او د افغان تاریخ پۀ اړه یو پۀ زړه پورې څیړنیز کتاب دی. دا د تاريخ پۀ اړه یو ښه هڅه ده په کوم کې چي بشپړه مسند حوالې ورکړل شوي دي او د بېل بېل کتابو سه حوالې راخېستل شوي دي . که څه هم لیکوال د پښتون نسل د مفصل تاريخ پۀ لیکلو کې پاتې راغلی، خو بیا هم دا کتاب پۀ ښه استدلال سره ګټور معلومات ورکوي او زما په اند له لسو څخه د ۹ نمرو مستحق دی.