لیکوال: تمهید سیلانی

ژبپوهنه د انساني پوهې او شعور هغه برخه ده چې ژورې اړیکې یې له مغزي جوړښتونو سره شته. د مغز ځانګړې برخې د ژبې درک، تحلیل او تولید لپاره ټاکونکي رول لوبوي. د دې برخو له جملې، د ورنیک سیمه (Wernicke’s Area) یو له خورا مهمو مغزي برخو څخه ده چې په ژبنیو فعالیتونو کې د حیاتي رول لرونکې ده.

د ورنیک سیمه د انسان د مغز په مخي ټکي ته نږدې په چپ اړخ کې ځای لري، چې د ژبني مفاهیمو پوهه، تحلیل او پروسس لپاره ځانګړې شوې ده. په ۱۹ پېړۍ کې، ډاکټر کارل ورنیک (Carl Wernicke) د دې برخې رول کشف کړ، چې د مغز په ژبني فعالیت کې د ژورې پوهې لپاره یې د دروازې حیثیت درلود. د ورنیک کار له نورو نظریو سره په ګډه د معاصرې ژبپوهني لپاره نوې لارې چارې پرانستلي دي.

دغه مقاله په مغز کې د ورنیک سیمې بشپړ اهمیت څېړي. په دې کې د دې برخې موقعیت، فعالیتونه، جوړښت، او د زیانونو اغېزې ارزول کېږي. د دې مقالې موخه د ژبنیو فعالیتونو او د ورنیک سیمې ترمنځ اړیکې روښانه کول دي.

د ورنیک سیمه د انسان په مغز کې د چپ اړخ لرې غوږنۍ جبهې (Superior Temporal Gyrus) په شاوخوا کې موقیعت لري، چې د مخي او شاته مغزي برخو ترمنځ موقعیت لري. دا سیمه د مغز د پریسیلویین سیمې (Perisylvian Region) برخه ګڼل کېږي، کومه چې د ژبنیو فعالیتونو لپاره تر ټولو مهمه سیمه ده. ورنیک سیمه د اورېدونکو محرکاتو د تحلیل لپاره په ځانګړي ډول فعاله ده، او دا برخه د نورو برخو لکه بروکا سیمه (Broca’s Area) او د ارکویټ فاسیکولس (Arcuate Fasciculus) په واسطه وصل شوې ده، چې د ژبني تولید او درک ترمنځ اړیکه ټینګوي.

دا سیمه د مغز د نورو برخو په څېر د نیورونونو یو پیچلی جوړښت لري، چې د ژبنیو نښو پروسس کولو لپاره ځانګړې شوې ده. دا نیورونونه د اورېدونکو غږیزو محرکاتو تحلیل او د هغو په مفهومي پیغامونو بدلولو لپاره فعالېږي. د دې سیمې داخلي ساختمان د مغز نورو برخو سره د عصبي شبکو د اړیکو په مرسته د ژبني حافظې ساتلو او تحلیل کې مرسته کوي. د نورو مغزي برخو په پرتله، د ورنیک سیمه د ژبې په عصبي پروسو کې د ډېرو پیچلتیاوو درلودونکې ده، چې دا سیمه د عصبي اړیکو د تراکم له مخې ځانګړې کوي.

د ورنیک سیمه په ۱۸۷۴ کال کې د جرمني نیورولوژیسټ کارل ورنیک لخوا کشف شوه. هغه د مغزي زیانونو لرونکو ناروغانو په څېړنه کې وموندله چې د لرې غوږنۍ جبهې مشخصه برخه د ژبې د درک لپاره حیاتي ده. د ورنیک کشف دا روښانه کړه چې ژبني فعالیتونه یوازې په یوه مغزي برخې پورې محدود نه دي؛ بلکې د مغز بېلابېلو برخو په ګډه د ژبنیو پروسو لپاره همکاري کوي. د هغه کار د ژبني فعالیتونو د نیورولوژیکي بنسټونو په درک کې یوه مهمه لار پرانیسته.

په ژبپوهنې کې، د ورنیک سیمه د نوام چامسکي په څېر د ژبپوهانو لپاره د یوې مرکزي موضوع په توګه وکارېده، چې د ژبې او مغز ترمنځ اړیکې څېړلې دي. د ژبې بیولوژیکي بنسټونو په اړه د څېړنو له مخې، ورنیک سیمه د ژبې د ژور جوړښت د درک لپاره اړینه ده، چې د لغاتو او جملو ترمنځ ګرامري اړیکې څرګندوي. همدارنګه، د نورو ژبپوهانو څېړنې، لکه لوډویګ لیختهایم او پاول بروکا، د ورنیک سیمې په مرسته د ژبې په زده‌کړه او د ژبنیو ستونزو په درملنه کې مهمې موندنې وړاندې کړې دي.

معاصرې څېړنې د مغز د عکس‌اخیستنې ټکنالوژۍ په مرسته د ورنیک سیمې په دقیقو فعالیتونو تمرکز کوي. د مغزي سکینونو په مرسته ثابته شوې چې دا سیمه یوازې د اورېدونکو نښو په درک کې رول نه لوبوي، بلکې د لیکلې ژبې د تحلیل لپاره هم حیاتي ده. څېړنې ښيي چې د دې برخې د نیورونونو فعالیت د اورېدونکو او لیدونکو نښو د پروسس کولو پر مهال زیاتېږي، چې دا د ژبني تطابق وړتیا روښانه کوي.

ورنیک سیمه د مغز د نورو برخو، په ځانګړي ډول د بروکا سیمه او د شاته مغزي برخو سره نږدې اړیکې لري. دغه اړیکې د ارکویټ فاسیکولس په مرسته منځته راځي، چې د ژبني درک او تولید ترمنځ همغږي رامنځته کوي. د نورو برخو سره د دې اړیکو د نشتون په صورت کې، د ژبنیو محرکاتو روان تحلیل او تولید ممکن نه دی. دا اړیکې د ژبني زده‌کړې، ګړندۍ حافظې او د ژبې په زده‌کړه کې مرکزي رول لوبوي.

د ژبې پوهاوی او پروسس کول:د ورنیک سیمه، چې په دماغ کې د چپ اړخ تيمپوري لوب کې موقعیت لري، د ژبې د پوهاوي او پروسس کولو لپاره ډېره مهمه ده. دا سیمه په ځانګړي ډول د ویلو، اورېدو او لیکلو ژبې د معنا درک کولو او سمون لپاره کار کوي. کله چې یو کس خبرې اوري، د غږونو د حس کولو لومړنۍ پروسه د اورېدنې په لومړني کارتيکس کې ترسره کېږي، خو د دغو غږونو معنا او د هغوی ترمنځ اړیکې د ورنیک سیمې لخوا تحلیل کېږي. بېلګه یې دا ده چې کله یو څوک د “پېښور ښار ښکلی دی” جمله اوري، ورنیک سیمه په دې پوهېږي چې دا جمله د ځای ښکلا او ستاینې ته اشاره کوي.

د ژبپوهنې له نظره، دا فعالیت د ژبې معنایي اړخ ته اړه لري، چې له “لغوي ذخیرې” او “جملو جوړښت” سره کار کوي. ورنیک سیمه د لغتونو معناوې خوندي کوي او د هغوی کارونې او ترکیبونه پیژني. د بیلګې په توګه، کله چې تاسو د “کتاب” کلمه اورئ، ورنیک سیمه پوهېږي چې دا یو څیز دی چې د مطالعې لپاره کارول کېږي. ددې تر څنګه کله چې انسان یو کلمه لکه ” زمری”اوري نو د ورنیک سیمه نظر جملې، موقعیت او سیاق ته دا معلومولی شي چې دا کلمه په حقیقي، مجازي، استعاريي، کنایوي او یا هم په سمبولیکه بڼه کارول شوې ده.

د معنا لرونکي جملو تولید: د ورنیک سیمه نه یوازې د ژبې پوهاوی کوي، بلکې د معنا لرونکو جملو په تولید کې هم مرسته کوي. که څه هم د خبرو فزیکي تولید د بروکا سیمې پورې اړه لري، خو د جملو د معنايي جوړښت او د لغتونو انتخاب په برخه کې ورنیک سیمه مهم رول لوبوي. د بېلګې په توګه، کله چې یو څوک غواړي ووایي “زه اوس کور ته ځم”، ورنیک سیمه د “زه”، “اوس”، “کور” او “ځم” کلمې سره تړلې معناوې په ذهن کې تنظیموي او د خبرو لپاره یې چمتو کوي. همدارنګه ورنیک سیمه په جملو او خبرو اترو کې د کلماتو په انتخاب کې هم غوره رول لوبوي، یعنې انسان د همدې برخې په واسطه کولی شي پخپلو خبرو او جمله بندۍ کې فکر وکړي چې کومه کلمه په دې موقعیت کې مناسبه ده او کومه نه ده.

په همدې ډول، د یوې اوږدې او پېچلې جملې جوړښت هم د ورنیک سیمې فعالیت دی. که تاسو ووایاست: “که باران وشي، زه چترۍ راوړم ځکه چې ژمی دی”، ورنیک سیمه د دې ټولو اجزاوو د ترتیب او معنا لپاره کار کوي ترڅو دا جمله د اورېدونکي لپاره روانه او مفهومي وي. دا کار د ژبې نحوې او معنا ترمنځ اړیکه تنظیموي.

د ژبې د تېروتنو سمون او د اشارو درک: ورونیک سیمه نه یوازې د خبرو په پروسس کې مرسته کوي، بلکې د ژبې تېروتنو په اصلاح کې هم برخه لري. کله چې یو څوک د یوې جملې په ویلو کې تېروتنه کوي، ورنیک سیمه د دې وړتیا لري چې تېروتنه وپیژني او هغه سمه کړي. د بېلګې په توګه، که یو څوک “زه د کتاب وروستۍ پاڼه ګورم”، پر ځای ووایي “زه د کتاب ژبې پاڼه ګورم” نو د ورنیک سیمه په دې پوهېږي چې دلته د لغوي ترتیب تېروتنه شوې او د هغې د سمولو وړاندیز کوي.

پر دې سربېره، ورنیک سیمه د ژبې غیر کلامي اړخونه هم درک کوي، لکه د اشارو ژبه، د بدن حرکات، او د غږ په تون کې بدلونونه. کله چې یو څوک د خفګان یا خوشالۍ احساس په ژبه کې څرګندوي، ورنیک سیمه د دې احساساتو د درک کولو وړتیا لري. د بېلګې په توګه، که یو څوک په لوړ غږ ووایي “دا ډېر ښه خبر دی!”، ورنیک سیمه پوهېږي چې دا جمله مثبت احساس بیانوي. هېره دې نه وي چې ورنیک سیمه دې ورته ډېرې نورې ژبنیزې دندې او فعالتونه ترسره کولی شي.

د ورنیک افازی (Wernicke’s Aphasia)

د ورنیک سیمې د زیانمنېدو تر ټولو عامه پایله د ورنیک افازی ده، چې د ژبې درک او تولید په جدي توګه اغېزمنوي. په دې حالت کې، ناروغ د خبرو د معنا درک کولو وړتیا له لاسه ورکوي. که څه هم د ناروغ خبرې روانې وي، خو د جملو معنا معمولا بې ربطه او ګډه وډه وي. د بېلګې په توګه، یو ناروغ ممکن داسې جملې وکاروي چې د لغتونو سم ترتیب ونلري یا په هیڅ ډول معنا ونلري، لکه: “د شنه سهار مې د کتاب نه خبرې اورېدلې.”

د ورنیک سیمه د اورېدونکي ژبې د معنا د درک لپاره حیاتي ده. د دې سیمې د زیان په صورت کې، ناروغ د نورو خلکو خبرې په سمه توګه نشي درک کولی. دا ډول زیان په ورځني ژوند کې د شدیدو ټولنیزو ستونزو سبب ګرځي، ځکه چې ناروغ د ژبې له لارې اړیکې نشي ټینګولی. دا وضعیت یوازې په شفاهي خبرو اغېز نهکوي، بلکې د لیکلې ژبې په درک هم تاثیر لري، ځکه چې ورنیک سیمه د ژبنیو معلوماتو د عمومي تحلیل لپاره حیاتي رول لوبولی شي.

د ورنیک سیمه د ژبنیو حافظو په ذخیره کولو او فعالولو کې مهم رول لري. د دې سیمې زیان د ناروغ د لغتونو او جملو په یادولو کې ستونزې رامنځته کوي. ناروغ نه یوازې نوي لغتونه نشي زده کولی، بلکې مخکې زده شوي لغاتونه هم هېروي. دا ډول ستونزې د ورځني فعالیتونو پر وړاندې جدي خنډونه جوړوي، ځکه چې ناروغ حتی د اسانه مفاهیمو په کارولو کې ستونزې تجربه کوي، لکه د شیانو نومونه یا اساسي مفاهیم.

د ژبې د معنا د درک توان نه درلودل د ناروغ رواني حالت اغېزمنوي. د دې سیمې زیانمنېدل د ناروغ پر ټولنیزو اړیکو ژور تاثیر کوي، ځکه چې ناروغ نشي کولی خپل احساسات په سمه توګه بیان کړي او د نورو خبرو معنا ترلاسه کړي. دا ډول ستونزې د فرد په ټولنیز ژوند کې انزوا رامنځته کوي، چې په پایله کې د ناروغ پر ځان‌باورۍ او ذهني روغتیا بدې اغېزې لري، لکه اضطراب او خپګان.

که څه هم ورنیک سیمه په ځانګړي ډول د ژبني فعالیت لپاره ټاکل شوې ده، د هغې زیان د نورو حسي او عصبي ستونزو سبب هم کېدای شي. د بېلګې په توګه، ځینې ناروغان د خبرو غږیزې ځانګړتیاوې لکه د غږ د شدت یا ټون توپیر په سمه توګه نشي درک کولی. سربېره پر دې، ځینې وختونه د مغز نورو برخو، لکه د لید یا اورېدنې پروسس کوونکو سیمو، سره د ورنیک اړیکې هم اغېزمنېږي، چې د معلوماتو د انسجام ستونزې رامنځته کوي.

د ورنیک سیمه د ژبپوهنې په ډګر کې یو بنسټیز مفهوم دی، ځکه چې دا د ژبې د معنا درک او پروسس کولو لپاره ځانګړې شوې ده. د دې سیمې مطالعه نه یوازې په ژبني پوهه کې زموږ د پوهې د پراختیا لپاره مهمه ده، بلکې په نورو برخو لکه نیورولینګویستکس (عصبي ژبپوهنه)، رواني ژبپوهنه (سایکولینګویستکس)، او ژبني زده‌کړو کې هم د پام وړ رول لري. لاندې به د دې سیمې په ژبپوهنیز ارزښت او د هغې په مطالعه کولو کې د اهمیت عوامل وڅېړو:

د ورنیک سیمه د ژبپوهنې په معنايي څانګه کې ځانګړی اهمیت لري. دا سیمه په ژبپوهنه کې زموږ د دې پوهې پراختیا ته لار برابروي چې انسانان څنګه د کلمو، جملو، او مفهومونو معنا درک کوي.

د ژبې د معنا او مفهوم د پروسس کول د ژبپوهنې یوه اساسي برخه ده. د ورنیک سیمې مطالعه څرګندوي چې دا بهیر په مغز کې څنګه کار کوي.

دا سیمه د لغاتو د ذخیرې (lexicon) او د هغوی معنا سره د اړیکو مرکز دی، چې د ژبپوهنې په فرعي برخو لکه معناپوهنې (semantics) او لغتپوهنې (lexicology) کې د بحث موضوع ګرځي.

د بېلګې په توګه، دا مطالعه څرګندوي چې ولې انسانان په بېلابېلو ژبو کې د کلمو معناوې په یو ډول یا متفاوت ډول درک کوي.

ژبپوهنیز اهمیت:د ورنیک سیمې د فعالیتونو پوهېدنه ژبپوهانو ته دا ښيي چې څنګه د ژبې معنا د ذهني پروسو برخه ده. دا د ژبپوهنې د هغو تیوریو بنسټ جوړوي چې په انسانانو کې د ژبې زده‌کړې او استعمال وضاحت کوي.

د ژبې او دماغ ترمنځ اړیکه

ورونیک سیمه په ژبپوهنه کې زموږ د دې پوهېدو لپاره اړینه ده چې څنګه ژبه په دماغ کې پروسس کېږي. دا د نیورولینګویستکس په څېړنو کې یوه مهمه موضوع ده چې د مغز د ځانګړو برخو او ژبې ترمنځ اړیکه څېړي.

ورنیک سیمه د ژبې د اورېدو او لوستلو په بهیر کې یوه حیاتي برخه ده. دا ښيي چې د ژبې د پروسس لپاره ځانګړې سیمې په مغز کې شتون لري، کوم چې د ژبپوهنې د بیالوژیکي اړخونو لپاره د پام وړ دی.

د دې سیمې د زیانمنېدو پر بنسټ د ژبني اختلالاتو لکه د ورنیک افازیا مطالعه څرګندوي چې څنګه مغز د ژبې د معنا درک تنظیموي.

ژبپوهنیز اهمیت:د دې سیمې مطالعه هغه اړیکه ښيي چې د ژبني فعالیتونو او مغز د جوړښت ترمنځ شتون لري. دا په ژبپوهنه کې د ژبني وړتیاوو د فطري تیوریو (nativist theories) د ملاتړ لپاره شواهد وړاندې کوي.

ورونیک سیمه د ژبې د زده‌کړې او ژبني مهارتونو د ودې په څېړنه کې یو مهم ځای لري. دا مطالعه څرګندوي چې انسانان څنګه ژبه زده کوي او څنګه یې کاروي، چې د ژبپوهنې د زده‌کړیزو څانګو لکه تطبیقي ژبپوهنې (applied linguistics) او دویمې ژبې زده‌کړې لپاره حیاتي ده.

ورنیک سیمه څرګندوي چې څنګه انسانان د لغتونو معناوې او د هغوی اړیکې زده کوي او په ورځني خبرو کې یې کاروي. د دې سیمې زیانمنېدل ښيي چې څنګه د ژبې زده‌کړه د اورېدو او معنا د پروسس له لارې ترسره کېږي.

ژبپوهنیز اهمیت:د دې سیمې مطالعه ژبپوهانو ته دا فرصت برابروي چې په ماشومانو کې د ژبې د زده‌کړې پروسه او د دویمې ژبې زده‌کړې ستونزې په ښه توګه وڅېړي. د بېلګې په توګه، په هغه کسانو کې چې د دویمې ژبې زده‌کړه کوي، د ورنیک سیمې رول د لغوي معنا په زده‌کړه کې ډېر اړین دی.

په پایله کې ویلی شو چې ورونیک سیمه د ژبپوهنې لپاره ځکه مهمه ده چې دا د ژبې معنايي او اړیکیز اړخونه په دماغ کې توضیح کوي. د دې سیمې مطالعه موږ ته دا څرګندوي چې:

د ژبې د معنا درک او تولید: څنګه معنا درک کېږي او په خبرو کې کارول کېږي.

د ژبې او دماغ اړیکه: څنګه مغز ژبني معلومات پروسس کوي.

د زده‌کړې او اختلالاتو څېړنه: څنګه د ژبې زده‌کړه د دې سیمې فعالیت پورې تړلې ده.

په پای کې، ورنیک سیمه د ژبپوهنې لپاره هغه بنسټیزه برخه ده چې د ژبې د پروسس نیورولوجیکي او رواني اړخونه ښکاره کوي، او دا د ژبې د زده‌کړې، تدریس، او درملنې په ډګرونو کې د پرمختګ لپاره حیاتي ارزښت لري.

1. Wernicke, C. (1874). The Symptom Complex of Aphasia: A Psychological Study on an Anatomical Basis. Cohn and Weigert. (د ورنیک د سیمې د لومړني کشف لپاره).

2. Chomsky, N. (1965). Aspects of the Theory of Syntax. MIT Press. (د ژبې ژور جوړښت او د مغزي فعالیتونو په اړه).

3. Gazzaniga, M. S., Ivry, R. B., & Mangun, G. R. (2018). Cognitive Neuroscience: The Biology of the Mind. W. W. Norton & Company. (د ورنیک سیمې د نیورولوژیکي فعالیتونو وضاحت).

4. Hickok, G., & Poeppel, D. (2007). The cortical organization of speech processing. Nature Reviews Neuroscience, 8(5), 393-402. (د ژبني درک او تولید په برخه کې د ورنیک سیمې نقش).

5. Binder, J. R., & Desai, R. H. (2011). The neurobiology of semantic memory. Trends in Cognitive Sciences, 15(11), 527-536. (د لغوي حافظې په اړه د ورنیک سیمې ارزونه).