(استاد علوم سیاسی در پوهنتون ایالتی کلیفورنیا)

زمانی یک اندیشه بر بال آرمانها اوج می گیرد، آرمانگرایی یا آیدیولوژی یا گرایش (شدید) به سوی یک خواسته شکل می گیرد. یک اندیشه idea برای یک خواست مطلوب ideal در متن logos به شکل یک ideology تبارز می کند. کشش و کوشش برای رسیدن به این مأمول گرایش می شود که به صورت یک آیدیولوژی سیاسی در جامعه یک جنبش را ایجاد می کند.

این نوشته گرایشهای سیاسئ افغانستان را از دیدگاه تازه، متفاوت، و نقادانه به معرفی می گیرد. اگر رنجش خاطری را سبب می شود امیدواریم وطنداران آنرا داروی تلخ برای علاج بیماری مهلک بحران هویت در وطن بدانند.

آیدیولوژیهای قرن بیست اروپا و شرق میانه که گرایشهای سیاسئ امروزی افغانستان از آنها رنگ و ریشه گرفته اند عبارت اند از:

• نازیزم Nationalsozialismus یا برترئ نژادی آلمان
• فاشیزم Fascism یا افراط قدرتنمایئ ایتالیا
• سوسیالیزم یا نظام اشتراکئ روسیهٔ شوروی
• شئونیزم chauvinism یا تعصب، خصوصاً شئونیزم زبانئ فرانسه
• سلفیزم یا عقبگرایئ دینگرایئ افراطئ اخوانیت مصر و وهابیت عربستان

گرایشهای سیاسئ امروزی مثل میوه های دیربه ثمر رسیده مضرترین خصوصیتهای آیدیولوژیها اصلی را دارا هستند. چپگرایئ (سوسیالیستی) محبوبیت خود را از دست داده، ولی آیدیولوژیهای دگر رویهمرفته در سه نوع گرایش سیاسی در افغانستان تبارز می کنند: قومگرایی، زبانگرایی، و دینگرایی.

قومگرایی:

اکثر مردم افغانستان به استثنای پارسی زبانان شهرنشین هویت قومی دارند. هویت قومئ پشتونها احتمالاً نظر به نقش چشمگیرآنها در سیاست منطقه و کشور صبغهٔ سیاسئ ملیگرایی بیشتر دارد. هویت قومی هزاره ها بیشتر بر دفاع از منافع و ارزشهای قومی مذهبئ خود هزاره ها منحصر مانده. در مقایسه با پشتونها و هزاره ها آگاهئ شعور سیاسئ در اقوم دگر معتدلتر است. پشتونهای افراطی یا پشتونستها عظمت «لوی افغانستان» عصر احمدشاهی را آرزو می کنند و به سبب قدامت بیشتر اسکان در این سرزمین بر بومی بودن خود اصرار می کنند.

زبانگرایی:

در قاموس سیاسی زبان هویت است ولی زبانگرایی گرایش سیاسی است در آرزومندئ برگشت به اوج یک عصر تمدنی. هویت زبانئ پشتونها بیشتر در زیر شعاع هویت قومی/فرهنگی با قومگرایی مدغم پنداشته می شود. ولی شهرنشینان افغانستان که هویت قومی/قبیله ی خود را از دست داده اند خواسته های سیاسئ خود را بر محور زبان می چرخانند که همان زبانگرایی است. زمانی که هویت زبانی رنگ تفوق و برتری را به خود می گیرد، نشانه های فاشیزم در آن تبارز می کند.

دینگرایی:

در سیاق این نوشته منظور از دینگرایی اسلام گرایئ سیاسی است. اینجا ابعاد اعتقادی، اصول مذاهب، باورهای شخصی و سطح دیانت مردم مطرح نیست، زیرا اکثریت مردم افغانستان خود را مسلمان می دانند، ولی دینگرایان آنها را «به اندازهٔ کافی» مسلمان نمی دانند و در مواردی در مقابل آنها جهاد را جایز می دانند تا با طرز دید دیانت سیاسئ دینگرایان مطابقت پیدا کنند.

دینگرایان سنئ افغانستان از اخوانیت مصر، وهابیت عربستان، افکار دیوبندئ هند و طرز دید مدارس پاکستان متأثر اند.  شیعه ها از افکار دینگرایی شیعه و مفاهیم سیاسی چون ولایت فقیه امام خمینی الهام می گیرند. تأثیرگذاری شعار و شعور سیاسئ ایران امروزی دینگرایئ شیعه های افغانستان را با هویت قومی هزاره ها و قسما به زبانگرایی پارسی زبانان پیوند می دهد. خصوصیت هویتهای نژادی، زبانی، و اعتقادی هزاره ها به دینگرایی آنها رنگ یک گرایش سیاسئ مشخصتر می دهد. هزاره که همزمان هویت نژاد مغولی، زبان پارسی/دری، و مذهب شیعئ دوازه امامی دارند آنها در استثناات قرار دارد گاه گاه به سبب همین مشترکات قربانئ تعصبات گوناگون می گردند.

هرکدام این گرایشها بر روی خواسته های مشروع استوار اند که ضرورت به توجیه ندارد. مشکل زمانی ایجاد می شود که از این خواسته ها در برنامه های سیاسیون بهره بردارئ سیاسی می شوند، نارضایتیهای مشروع سمت و سوی قومگرایی، زبانگرایی، و دینگرایی پیدا می کنند، وعلتهای نارضایتیها خارج از قرینهٔ زمان ومکان و شرایط وقت در کج بحثیها طوری ارایه می شوند که گروه های رقیب با هویت خاص هدف قرار می گیرند. متأسفانه جوانان خوشباورِ کم تجربه چنین شعارهای سیاسی را حقیقت می پندارند و در نتیجه تار و پود جامعه کشوری با گسست و ازهمپاشی سوق داده می شوند.