کله چې د ساينسي اکتشافاتو او اختراعاتو په هکله خبره کيږي نو د ټولو پام اروپا او په ټوله کې غربي نړۍ ته وراوړي. مګر د ټولو ساينسي پرمختګونو بنسټ کومه ساينسي تګلاره د اسلامي تمدن د طلايي دورې لاسته راوړنه ده. خو په اسلامي نړۍ کې ورته هغه لازمه توجه ونه شوه چې بايد ورته شوې وای.

د ساينسي تګلارې بنسټګر د ابن هیثم په نوم يو عرب مسلمان ساينسپوه و. ابن هيثم په (۹۶۵م) کال کې د بصرې په ښار کې نړۍ ته سترګې وغړولې. د رايجو علومو له زدکړې وروسته یې له فلسفې اوطبیعیاتو سره يې علاقه پيدا شوه. نوموړی په (۱۰۲۰م) د الحاکم د خلافت په دوره کې د نيل سيند د اوبو تنظيمولو لپاره مصر ته ولاړ خو دا کار ورته ناشونی ښکاره شو او د خلیفه د خپګان باوجود یې دا کار پريښود. هغه د خلیفه له مرګه وروسته یو ځل بیا قاهرې ته ولاړ او د عمر تر پايه د علمي کتابونو په ليکلو او ترجمه کولو بوخت و.

ابن هيثم د اپتيک (د نور فيزيک) په برخه کې لوی کشفيات وکړل. له هغه دمخه ګومان کیده چې موږ ځکه اجسام ليدلي شو چې زموږ سترګې له ځانه یو ډول وړانګې لري چې له اجسامو سره برخورد کوي او بيرته زموږ سترګو ته راګرځي. خو ابن هيثم دا وويل چې که داسې وای نو موږ بايد په توره تياره کې هم هرڅه لیدلی شوای، خو معلوم داره ده چې داسي نه ده. وروسته ابن هيثم دا وښودله چې د شیانو د لیدلو اصلي علت د لمر وړانګې دي چې په يو مستقيم خط حرکت کوي او کله چې له اجسامو سره ټکر کوي نو نور انعکاس کوي او زموږ سترګې دا انعکاسات په تصوير بدلوي. ابن هيثم د همدې اصل پر بنسټ (توره کوټه) هم جوړه کړه چې اوس د همدې اصل پر بنسټ کامرې او پروجکټورونه کار کوي. همدارنګه ويل کيږي چې ابن هيثم لومړنی شخص و چې د غږ د سرعت په اندازه کولو وتوانيد.

پر دې ټولو سربیره بیا هم د ابن هيثم تر ټولو لويه لاسته راوړنه د علمي تګلارې رامنځته کول دي. هغه خپلو شاګردانو ته چې د اسلامي خلافت د پراخې خاورې له هرې څنډې ورته راتلل دا اصول ښودل. لکه چې وایي:

“د حقيقت موندنه ستونزمنه او هغه ته د رسيدلو لاره له خنډونو ډکه ده. د حقيقت لارې د څيړونکو په حيث باید تاسې پخپل قضاوت کې ډیر ځیرک وئ او په آسانه په لرغونو متونو باور ونه کړئ. تاسې بايد هغه متنونه په انتقادي ډول وڅېړئ او د هغه په هکله له ځانه پوښتنې وکړئ. تاسې بايد يواځې منطقي دليل او تجربې ته تسليم شي او د هیچا تشې خبرې هم د دليل په توګه نشو نیولی، ځکه چې له هر انسان څخه د هر ډول غلطیو تمه کيږي.

د حقيقت لارې د څيړونکو په حيث، تاسو بايد حتی خپلو نظریاتو ته هم د شک په سترګه وګورئ او د هغه د سم والي په هکله بايد تحقيق وکړئ چې وکولی شئ له تعصب او بې فکرۍ څخه خوندي وئ.

که دا لاره خپله کړئ نو حقيقت به تاسو ته ځان ښکاره کړي.”

دا د ابن هیثم علمی تګلاره ده او دومره قدرتمنه ده چې اوس زموږ د لاس روباتيک سفيران د شمسي منظومې له سرحدونو هم تير شوي دي. د انسانانو د عمرونو اوسط دوه چنده شوی دی او موږ ورک جهانونه بيرته راژوندي کړي دي.

نن همدا علمي تګلاره ده چې د علمي پرمختګونو ضمانت کوي.

اوسمهال موږ د ابن هيثم له سوچ او حتی د هغه له خيالونو هم ډیر وړاندې تللي یو او ډير پرمختګ مو کړی، خو دا ټول د هغه نيالګي ميوه ده چې هغه ایښی و.