نن د نوومبر ۸ مه اعلحضرت محمدنادرخان د وژل کېدو له ۹۰ یم تلین سره برابره ده.
محمدنادر د محمدیوسف خان زوی او د یحیي خان لمسی دی. د ده پلار محمد یوسف خان د امیردوست محمدخان ورور او نیکه یې یحیي خان د امیریعقوب خان خسر و.
یحیي خان له یو شمېر نورو سردارانو سره، چې یعقوب خان ته نژدې وو، په ۱۸۸۱ کې لومړی د هند د پنجاب امرتسر ته او بیا دهرادون ته جلاوطنه کړای شو.
یحیي خان دوه زامن لرل چې یو سردار محمدیوسف خان او بل سردار محمد اصف خان نومېدل. یوسف خان درې ښځې لرلې او نادرخان د ده د لومړۍ مېرمنې زوی و.
نادرخان د خپل پلار د تبعید په موده کې د ۱۸۸۳ د اپریل په ۹ د هند په دهرادون کې وزېږېد. ده د خپل عمر لومړي ۱۸ کاله همالته په زده کړه تیر کړل. انګلیسي، هندي او فارسي ژبې یې زده کړې.
مورخان وايي یحیي خان به، چې د خپلو اولادونو او لمسیانو تربیې ته یې پام درلود، په اوونۍ کې دوه ځلې د کورنۍ ځوانان راټولول او هغوی ته به یې د افغانستان په اړه معلومات ورکول.
د یحیي خان د کورنۍ غړیو ته په ۱۹۰۱ کې عبدالرحمان خان اجازه ورکړه چې افغانستان ته بېرته ورشي. پاچا عبدالرحمان خان د دوی درناوی وکړ او په لومړیو کې یې د کابل علي مردان باغ وروسپاره. په دې موده کې یې له پاچا سره راشه درشه کوله. د همدې لیدنو کتنو په ترڅ کې عبدالرحمان خان، چې ډیر ځیرک و، د یحیي خان د دوو زامنو او لمسیانو په تیره بیا د محمدنادرخان ذکاوت ته پام شو.
پاچا عبدالرحمان خان یو ځل یحیي خان ته کړه:
«ستا لمسیان به په آینده کې ستر کارونه وکړي. زه د نادرجان (نادرخان) په ټنډه کې ذکاوت او هوښیاري وینم.»
د عبدالرحمان خان له مړینې وروسته د یحیي خان د کورنۍ او نوي پاچا حبیب الله خان کورنیو اړیکو دوام وکړ. خو کله چې حبیب الله خان د سردار یوسف خان له لور (د نادرخان خور) محبوب السطان سره واده وکړ، په دربار کې د یحیي خان کورنۍ نفوذ لا زیات شو. که څه هم حبیب الله خان ډیرې ښځې لرلې خو محبوب السلطان له نورو بېله وه. هغې زده کړې کړې وې، په خبرو او چلند کې یې ځانګړی مهارت درلود.
نادرخان په ۱۲۸۲ کې د پاچا د ګارد ډګروال شو او له حبیب الله خان سره هند ته په سفر کې ملګری شو. بیا د ګارد قوماندان شو او د جنرالي رتیه یې ترلاسه کړه.
په ۱۲۹۰ کې، چې نادرخان ۲۵ کلن و، د منګلو بلوا یې بې جګړې او وینې بهیدا د خبرو له لارې پای ته ورسوله. له دې بري وروسته نایب سالار شو. بیا یې د سردار اعلي لقب وګاټه او د جنوبي د خانانو او قومي مشرانو د زامنو لپاره یې ښوونځی جوړ کړ.
په ۱۹۱۸ کې د لغمان په کله ګوش کې د حبیب الله خان له وژل کېدو وروسته محمدنادرخان او وروڼه یې د لنډې مودې لپاره بندیان شول ځکه چې د حبیب الله خان د وژل کېدو په شپه نادرخان د هغه د خیمې ترڅنګ و.
ځینې مورخان، لکه «افغانستان در مسیز تاریخ» کتاب لیکوال میرغلام محمدغبار ګومان کوي چې حبیب الله خان به د امان الله خان او نادرخان ترمنځ په همږغۍ وژل شوی وي.
نادرخان د افغانستان د خپلواکۍ د جګړې په مهال تر ټولو د مهمې جبهې یعني جنوبي جبهې قوماندان و. نادرخان په خپله جبهه کې د نورو جبهو تر قوماندانانو بریالی و. ده نه یوازې انګریزان له ډیورنده پورې خوا ته وشړل بلکې ټل یې هم ونیوه. د ځینو تاریخي روایتونو له مخې، نادرخان اصرار کاوه چې پرمختګ ته باید دوام ورکړل شي او پېښور هم ونیسي خو امان الله خان ورسره موافقه ونه کړه او ویل یې چې باید لومړی اوسنی افغانستان په پښو ودریږي.
خو له دې سره سره په جبهه کې د نادرخان پرمختګ د پاچا (امان الله خان) له لوري وستایل شو او نوموړی یې د حربیې (دفاع) وزیر او د هغه ورور سردارمحمد هاشم خان یې په روسیه کې سفیر وټاکه.
د نادرخان دوو وروڼو شاه محمود او شاه ولي خان د پاچا اعلحضرت امان الله خان له خویندو سره ودونه وکړل خو پاچا له سردار هاشم خان سره د خپلې خور د واده مخالفت وکړ.
نادرخان د حربیه وزیر په توګه له خلکو سره ډیر ښه چلند کاوه. په داسې حال کې چې وزیر و، د تخار او بدخشان تنظیمه ريیس هم و.
مورخان د هماغه وخت د خلکو په قول وايي چې نادرخان له خلکو سره داسې چلند کاوه چې تر دې پخوا بل چا هغسي ښه سلوک نه کاوه. ده د پاچا ماما سردار محمداکبر خان، چې نایب الحکومه و، له یو شمېر رشوتخورو مامورینو سره له دندې لېرې کړ. د هغو کسانو په وړاندې یې، چې غلاوې یې کولې او د غلاوو او شوکو کیسې یې د خلکو په خولو کې وې، ځیږ چلند کاوه او اعدامول یې. طوره یو له هغو مشهورو غلو څخه و چې د نادرخان په امر اعدام شو. د طوره په اړه په شمال کې ځینې سندرې هم ویل شوي دي.
نادرخان د مالیو له درکه په خلکو د دولت پاتې پورونه وبخښل او د پور سندونه یې وسوزول. ده به د خلکو قیمتي سوغاتونه نه منل. کله چې به د ده کسانو خوراکي مواد او نور شیان رانیول، د هغو پیسې به یې خامخا ورکولې.
نادر خان د امان الله خان د حکومت له پرزېدو او د حبیب الله خان کلکاني، چې په سقاو مشهور و، له ۹ میاشتنۍ دورې وروسته واک ته ورسید.
د ډیرو په باور د نادرخان په کارنامو کې تر ټولو مهمه دا وه چې افغانستان یې د سقاوي دورې له شره خلاص کړ.
د ده د حکومت دوره ډیره لنډه وه. ده څلور کاله حکومت وکړ چې د هغه مهال په حساب خورا لنډ وخت ګڼل کېدای شي. خو ده په دې لنډه دوره کې ډیرو هغو اصلاحاتو ته دوام ورکړ چې اعلحضرت امان الله خان پیل کړي وو مګر هغه پروګرامونه یې تغییر کړل چې د امان الله خان په دوره کې یې حساسیتونه پارولي وو.
اعلحضرت نادرخان له واک ته رسیدو وروسته د خپل حکومت لس ماده يي تګلاره اعلان کړه.
- د اسلام او حنفي فقې له احکامو سره سم حکومت.
- پر رشوت او شرابو بندیز
- حربي چارو او عسکري ځواک ته په قومي او رضاکار ډول پاملرنه.
- له بهرنیو دولتونو سره اړیکو ته دوام او د اوسنیو اړیکو ټینګښت.
- د کورنیو چارو وزارت اړوندې چارې، د والیانو، لوی ولسوالیو او نایب الحکومه وو غوره کولو ته جدي پام.
- د پخوا په شان د مالیو او ګمرکي محصول اخیستل.
- د کرنې او سوداګرۍ په برخه کې له نورو هیوادونو سره سوداګري اړیکو ته لېوالتیا، او په لنډ وخت کې د رېللارې جوړول.
- علم او تخنیک ته پاملرنه؛ خو د حصول تر ټولو ښه لاره یې د ملي شورا له جوړېدو سره تړلې ده.
- د ملي شورا تاسیس، د ملت د استازو انتخاب.
- د پاچا له لوري د صدراعظم ټاکنه.
که څه هم پر اعلحضرت نادر خان په دې انتقاد کېږي چې د امان الله خان د دورې له پلویانو سره یې بې ضرورته دښمني کړې، خو ده د اماني دورې د اکثره اصلاحي پروګرامونو د تطبیق هڅه کړې ده.
نادرخان چې د امان الله خان د پاچهۍ په مهال د ملایانو اجتماعي نفوذ درک کړی و، حنفي فقې، اسلامي شریعت او ملایانو ته توجه وکړه.
هغه کارونه چې د اعلحضرت نادر خان په دوره کې وشول:
جمیعت العما، ملي شورا، مشرانو جرګه، د عسکرۍ د اصلاح او ترقۍ جرګه، د تجارتي لانجو د حل ریاست، د سوداګري اسانتیاوو د رامنځته کولو لپاره سهامي شرکت، دارلایتام، دارلمجانین، د هرات ادبي انجمن، د کابل ادبي انجمن، کابل مجله، کابل کالنۍ، د کندهار ادبي انجمن، د پښتو ژبې د کورسونو تاسیس، د بهرنیانو لپاره د فارسي ژبې کورس، د جرمني، فرانسوي او انګلیسي ژبو کورسونه، د طب پوهنځی، رفقي سناتوریم، په کابل او ولایتونو کې یو شمېر واټونه، د کابل او ولایتونو ترمنځ لارې، بندونه او کانالونه، په څو وزارتونو کې کلوپونه، د کاشفانو ټولنه، څو فابریکې، د کابل د بالاحصار بیا رغونه…
نادرخان د کابل پوهنتون موسس ګڼلی شو ځکه لومړنی پوهنځی، چې د طب و، ده تاسیس کړ. ده علي اباد روغتون او پوهنتون په خپله شخصي مځکه کې جوړ کړل.
له نیمګړتیاوو سره سره ملي شورا د ده په دوره کې جوړه شوه. او له بلې خوا په سقاوي کې ټول ختم شوی دولتي نظام د ده د واک په لنډه او تنګه دوره کې ورغېده. د اعلحضرت نادر خان په دور کې افغانستان د دویم اساسي قانون څښتن شو.
دی د افغانستان لومړنی باچا و چې لوړې عصري زده کړې يې لرلې.
د اعلحضرت نادرخان بهرنۍ پالیسي
اعلحضرت نادرخان خپله بهرنۍ پالیسي په دې ډول اعلان کړه:
له بهرنیو دولتونو سره به د افغانستان اړیکې د امان الله خان د وخت په شان دوام لري.
خو عملاً د ده بهرنۍ پالیسي له بریتانیا سره د دښمنۍ په اړه بدله وه. نادرخان هماغه راز چې له شوروي اتحاد سره ښې اړیکې پاللې له بریتانیا سره هم اړیکې تاییدولې.
که څه هم امان الله خان له شوروي اتحاد سره د دوو متحدو هیوادونو په شان اړیکې نه لرلې او حتي څو ځلې د دوو خواوو ترمنځ په اړیکو کې ترینګلتیا رامنځته شوه.
ځینې مورخان وايي چې له نادرخان سره د بریتانیا اړیکې نسبتاً ښې وې او له همدې کبله بریتانیا د نادرخان د حکومت په لومړي کال افغانستان ته ۱۰ زره توپکونه، ۵ میلیونه کارتوس او همداراز یوسلو ۸۰ زره پونډه ورکړل. خو ځینې نور بیا وايي چې بریتانیا دا کار د دې لپاره وکړ چې افغانستان د شوروي اتحاد لمنې ته ونه لوېږي.
د نادرشاه د حکومت تر ټولو ستره بریا یو ځل بیا د امنیت او ثبات ټینګښت او د ترقۍ لور ته د لومړنیو ګامونو اخیستل بلل کېږي.
نادرخان، چې د امان الله خان د حکومت د چټکو اصلاحاتو خطر درک کړی و، په دې پوهیده چې څرنګه د ملایانو د پاریدو مخه ونیسي او کوم کارونه وکړي چې ملایان او ولس بیا د امان الله خان د دورې په شان د ده د حکومت پر ضد ونه پاریږي. ځینې نادرخان له همدې کبله غندي او د هغوی په باور نادرخان باید هغو اصلاحاتو ته چې امان الله خان یې له امله خپله پاچهي له لاسه ورکړه، په هماغه شدت دوام ورکړی وای.
محمدنادر خان د ۱۳۱۲ د عقرب یا لړم په ۱۶ مه د عبدالخالق په نوم د یوه زده کوونکي له لوري په ډزو ووژل شو.