ليکنه: دوکتور نوراحمد خالدي
پښتو ژباړه: عبدالمتين افغانمل
خراسان چېرته ده؟
د هندوکش شمال اتیا کاله وړاندې لا د افغاني ترکستان په نوم ياديده، او په نقشو کې هم په همدې نوم ياد شوی دی.
نن هم د شمالي هندوکش ډيری «اکثريت» وګړي ترکتباران دي.
هزاره جات، چې هزاره ګان يې د هزارستان په نوم يادوي!
نو آيا خراسان په بدخشان، تخار او بغلان کې جوړ کړو، او که په پنجشير او پروان کې؟
دا چې د تاجک مېشتو سیمو په منځ کې د هندوکش د صعب العبور او دنګو غرونو لړۍ پرته ده نو ځکه يې پروان او پنجشير د تل لپاره د هيواد سويل ختيځ پښتون مېشتو سيمو برخه او شفه ګرځولې ده.
افغاني خراسان يا په سمه اصطلاح ختيځ خراسان يواځې د بادغيس، هرات ولايتونه او د غور يوه برخه جوړوي، او د خراسان پاتې برخه په ترکمنستان او ايران کې پرته ده.
نو آيا چا فکر کړی چې ايران او ترکمنستان به دا اجازه ورکړي چې د هغوئ د خراسان ولايتونو تر څنګ پر همدې نوم خپلواک هېواد جوړ شي؟
ښه به دا وي چې د کردستان هېواد جوړولو د ستونزې په اړه غور وکړو چې عراق، ايران، ترکیه او سوریه ټول ورسره مخالفت کوي.
نو اوس څوک ويلای شي چې د خراسان هېواد چيرې جوړوئ؟
راځئ چې تاريخ ته مراجعه وکړو:
عربو د فارس ساساني دولت يا د دوئ په خبره عراق عجم ته تر ماتې ورکولو ورسته مرو د خپلو ختيځو متصرفاتو د حکومت د مرکز په توګه انتخاب کړه.
مرو چې اوس په ترکمنستان کې واقع ده هماغه وخت د خراسان يوه برخه وه چې د نيشاپور او هرات تر څنګ د سيمې يو ستر ښار ګڼل کېده.
د مسلمانو عربو مشرقي متصرفات له ادارې پلوه د خراسان، ماوراالنهر، هند، سند، نيمروز، کابل او زابلستان د ولايتونو څخه تشکیل شوي وو.
د هارون رشيد په وخت کې د عباسي خلافت د ولايتونو او واکمنانو (د هارون رشيد زامن) نومونه په دې ډول وو(صفحه ۱۶۴ کتاب زين الاخبار گرديزی چې د سلطان مسعود غزنوي په وخت کې ليکل شوي دی):
- عراق، يمن، حجاز او د شام يوه برخه – محمدالامين؛
- خراسان، ماوراالنهر، هند، سند، نيمروز، کابل او زابلستان – عبداله مامون.
- د شام يوه برخه، مغرب، اذربايجان، روم، زنج او حبش – مؤتمن.
لکه څنګه چې وينو د ادارې تشکيل له مخې خراسان د ماورالنهر، هند، سند، نيمروز، کابل او زابلستان ترڅنګ د مسلمانو عربو د شرقي متصرفاتو يو ولايت ګڼل کېږي.
هرچا چې د بابر نامه ۱۵۳۰م، سفر نامه جورج فودستر ۱۷۷۲م، گزارش سلطنت کابل الفونستون ۱۸۰۹ په نومونو کتابونه مطالعه کړي وي نو په ضميمه شوې پورتنۍ نقشه کې د خراسان حدود تائيدوي.
له بده مرغه اوسمهال د جمعيت، شورای نظار او د هغوئ د پلويانو په منځ کې د يوشمير کړيو له لورې د پښتنو او افغانستان پرضد زهرجن تبليغات پيل شوي، چې په دې سره ښايي يو شمېر ناخبره تاجک ځوانان داسې وانګېري چې پښتنو د خراسان د يو خپلواک دولت او هېواد پرضد بغاوت کړی، هغه يې له منځه وړی او پر ځای يې د افغانستان په نوم هېواد تاسيس کړی دی، په داسې حال کې چې حقیقت بل څه دی.
د حاجي ميرويس خان هوتکي د پاڅون پر مهال (۱۸۰۹م) اوسنی افغانستان په ختيځ کې تر کابل او بلخ پورې له ډهلي څخه د بابريانو له لورې اداره کېده، او پاتې برخه يې د فارس د صفویانو له لورې داصفهان څخه اداره کېده.
زموږ پر هېواد داسې خلکو واکمني چې د دې خاورې او ځای نه وو.
خراسان، کابلستان، زابلستان، تخارستان، سيستان، افغانستان، غرجستان او غور د دې هېواد د مختلفو برخو نومونه وو.
تر ميرويس خان او احمد شاه بابا وړاندې د هرات تيموريان يواځني خلک وو چې د دې خاورې اوسېدونکي وو او دلته يې حکومت کاوه، خو هغوئ هم د سمرقند د تيموري اميرانو په دستور خپلې چارې پر مخ بيولې.
صفوي دولت په خپلو اداري تشکيلاتو کې د خراسان په نوم هيڅ ولايت يا بيلگربيگي نه درلود.
زموږ په هيواد کې د کندهار او هرات په نومونو بيلگربيگی شتون درلود.
په تاريخ کې د خراسان په نوم کوم خپلواک هېواد چې د اوسني افغانستان کابو دیرش سلنه خاوره پکښې شامله ده هیڅ وخت شتون نه درلود، او هيڅکله هم د خراسان د پاچا يا واکمن پر نوم کوم خپلواک کس په تاريخ کې نه دی ذکر شوی.
کله چې الپتګين په غزني کې د غزنويانو پر نوم دولت تاسيس کړ د خراسان څخه تښتېدلي وو، او هلته نورو خلکو واکمني کوله.
احمدشاه بابا لکه چې د خراسان پاچا وو هماغسې د قندهار، کابلستان او ترکستان پاچا هم وو.
لکه څنګه چې ذکر شول خراسان د هرات، بادغيس، نيشاپور، مشهد او مرو له سيمو څخه جوړ ولايت ده.
بلخ د تخارستان له توابعو څخه شميرل کيږي او له فراه نه تر پېښوره د سيستان، زابلستان او کابلستان سيمه ده.
نو په همدې اساس په تاريخ کې هيڅکله هم د خراسان په نوم کوم غټ ادارې/ سياسي واحد شتون نه درلود.
يو شمېر کسانو له تاريخ نه د ناخبرۍ له کبله د پنجشېر په دروازه د خراسان نوم ليکلی دی، په داسې حال کې چې پنجشير هيڅکله هم په خراسان کې شامل نه وو بلکې د کابلستان د توابعو څخه ګڼل کېده.
نو بناء په هغه سيمو کې چې په نقشه کې ښودل شوې دي د ځايي واکمنانو پرته هيڅکله هم د خراسان په نوم ملي حکومت شتون نه درلود چې اوس بيرته تاسیس شي.