نوشتهٔ دکتور زمان ستانیزی

استاد الهیات و عرفان در پوهنتون مطالعات عالی پسِفیکا در کلیفورنیا

حرام دانستن نوروز حرام است زیرا نه حکم قران است و نه اصول فقهی چنین حکم میکند. در اسلام عملی حرام پند اشته می شود که زشتی و کراهت آن روشن باشد و با اصول اخلاقی و معیارهای جامعهٔ مدنی در مغایرت باشد. از دیدگاه دینی صلاحیت تحریم منحصر به امر خداوند است و آفریدگار هستی این صلاحیت را حتی به پیغمبرش هم نداده است: « يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ…» (آیة اول سورة التحریم) «ای پیغمبر، چرا چیزی را که خدا برای تو حلال کرده بر خود حرام می کنی؟»

در کشور به نام اسلامئ افغانستان که گرایش به سوی احادیث رویهمرفته جعلی رو به تزاید است جای تعجب نیست که ملاها دیگر نه به قران رجوع می کنند، و نه به اصول فقهه. فتاویئ که بعضی ملاهای افغانستان مبنی بر تحریم نوروز صادر می کنند یا بر استناد نادرست اند، یا تعبیر نادرست از مفاهیم نهفتهٔ احادیث، یا جعل احادیث از تناقض متن آن روشن است. مثلاً می نویسند:

«تجلیل نوروز حرام است! عید مجوسی ها است. عبدالله بن عمرو رضی الله عنها میفرماید: کسی که به سرزمین عجمی ها عبور نمود، پس نوروز و مهرجان شان را همرای آنها تجلیل کرده و با آنها مشابهت کرد تا اینکه به همین حالت مرد، روز قیامت به همرای آنها حشر میشود. روایت بیهقی در السنن الکبر شماره ی حدیث: ۱۸۸۶۳ (نهاد جوانان توحید و سنت)»

تحلیل و بررسئ لازم این مسأیل مستوجب وقت بیشتر است که فرصت آن در این نوشته کوتاه میسر نیست، مختصر اینکه:

۱- اگر این حدیث را صحیح بدانیم، باید قبول کنیم که صلاحیت تعین حلال و حرام را که خداوند طبق آیة اول سورة التحریم به پیغمبرش نداد، جوانان (توحید و سنت) به عبدالله بن عمرو داده اند.

۲- شخص رسول اکرم مردم را از حفظ و نوشتن احادیث منع می کردند تا با قران اشتباه نشوند.

۳- صرفنظر از تناقض آن با قران صحت و سقم اکثر احادیت به سبب فاصلهٔ زمان و مکان مورد سؤال است. در زمان حیات رسول اکرم حتی برای نوشتن قران وسایل و ابزار نوشتن کم بود که بر استخوان شتر، چرم، پارچه های محدود پاپیروس می نوشتند. کاغذ تقریباً دوصد سال بعد از رحلت رسول اکرم از چین به عربستان رسید. پس اگر به تعداد ۱۸۸۶۳ حدیث که حجم آنها بیشتر از سه برابر آیات قران است و دو صد سال بعد از رحلت پیام آور اسلام نوشته شده باشند، بدیهی است که صحت و سقم آنها مورد سؤال قرار می گیرد.

می بینیم که چنین ادعاهای که قران را زیر سایهٔ أحادیث متناقض قرار می دهند نتنها از دیدگاهٔ اعتقادی سؤال برانگیز اند، بلکه از روی استدلال منطقی عقلانیت ما را دچار درگیریهای میکند که در آن ارشاد صریح و مکرر قران لآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ  «این آیات را برای آنهای که تعقل می کنند فرستادیم.» (آیة ۱۶۴ سورة بقره) نقض می شود .

در قلب هر دیانت و مذهب اندیشه ها، فلسفه ها، و پندارهای نهفته که رابطه بین انسان و آفریدگارش را پیوند می زند. این پندارهای ذهنی معمولاً رسم و رواج و عرف را از سطح اجتماع به درجهٔ عبادت دینی بالا می برد و بعداً به مرور زمان ماهیت آنرا از سطح عبادت به عادت و گاه گاه هم به خرافات پائین می آورد که نشانهٔ رکود و عقب مانئ جامعه می گردد. در اکثر موارد آئین ها و مذاهب این رسوم را به گونهٔ از یکدیگر به عاریت می گیرند. در دنیا هیچ دین یا مذهبی نیست که تمام رسوم دیانتی اش منحصر و مختص به خود آن دین باشد و از رسوم و رواجهای ادیان و مذاهب دیگر متأثر نشده باشد. اسلام از این امر مستثنی نیست خاصتاً این که از قلمرو ادیان همجوارش چون زرتشتی، یهودیت، نصرانیت، هندویی، بودایی، و حتی دیانت های دورهٔ جاهلیت شبه جزیرهٔ عرب رسوم و آداب و رواجهای را به عاریت و ارث برده است و آنها را با ارزشهای اعتقادئ اسلام عیار ساخته جزٔ مراسم دینی خود قرار داده است. این کار از دو نگاه یک ضرورت و یک امر مسلم پنداشته میشد: 

اول اینکه اسلام دیانت نو و متمایز نیست بلکه خود را خاتم و مُکمِل سلسلهٔ ادیان توحیدئ پیشین می داند که بر بنای آن محمد (ص) خاتم النبیین است و ایمان به انبیا و رسولان پیشین از آدم تا خاتم به امر قران (سورة بقره، آیهٔ ۲۸۵) جز ایمان مکمل مسلمانان پنداشته می شود.  

دوم اینکه اندیشهٔ خداجوی خصلت ذاتئ انسان است و در این راه انسانها همواره از تجارب همدیگر استفاده کرده اند. بناً هم در صدر اسلام و هم در ادوار مابعد آن مسلمانان از تجربه های خداجوئ ادیان دیگر استفاده کرده اند. مثلاً مسلمانان چله نشینی را از مصریان، استدلال علم کلام را از یونانیان، پندارهٔ هویت و نقش شیطان را از زرتشتیان، روزه گیری را از یهودیان، روحانیت و تصوف را از نصرانیان، نعت خوانی قول رسول خدا (قول -> قوالی) را به تقلید از هندوان، مراقبه، ریاضت، و ذکر خفی را از بودایان، و حج را با تعدیلات از پیروان ادیان بدوی شبه جزیرهٔ عرب به ارث برده اند.

پس شاخ و برگ بسیاری از مراسم دینی امروزئ مسلمانان از ریشه های ادیان قبل از اسلام آب می خورند. اگر قرار بر این باشد که رسوم دیانت های قبل از اسلام را حرام قلمداد کنیم، از پنچ بنای مسلمانی جز کلمهٔ توحید هیچ چیز نمی ماند. مسلمانها ناگزیر بسیاری از رسوم دیانت های قبل از اسلام را با تعدیالات از خود ساختند. در بعضی از این مراسم دیانت های قدیم بُعد عبادات آن را به توحید و یکتاپرستی مبدل ساختند و در برخی دیگر مراسم ادیان قدیم را از سطح عرف عامیانه به سطح عبادت و پرستش با معیار های بلند تعدیل کرده آنرا با رعایت اصول اعتقاد توحیدی تجلیل کردند.

به این ملحوظ با آنکه کعبه خانهٔ خدا پنداشته می شد که حضرت ابراهیم آنرا یا تعمیر یا ترمیم کرده بود،  حج رسم دیرینهٔ  اعراب قبل از اسلام بود که اعراب دورهٔ جاهلیت نتنها نام ماه حج یا ذوالحجه را در تقویم شان گنجانیده بودند، بلکه جنگهای قبیلوی شان در ماهای قبل و بعد از حج به احترام حج حرام گردانیده بودند. و حج و کعبه آنقدر هویت دیانتی اعراب دورهٔ جاهلیت را تعریف می کرد که واقعهٔ جنگ فیل به سرکردگئ ابرهه (به استناد سورة ۱۰۵ قران) در عام الفیل یا سال تولد رسول اکرم (ص) مقطع محراق مناقشهٔ بین نصرانیان یمن و بت پرستان مکهٔ آن وقت قرار گرفت.

اعراب بعد از اسلام  و ایمان آوردن رسوم دوران جاهلیت را ادامه دادند، ولی با صبغه اعتقاد اسلامی. مراسم حج دیگر عبادت لات و منات و عزا نبود، بلکه تمثیل توحید و یکتاپرستی جهانشمول گردید، مراسم صفا و مروه  دیگر برای تعظیم به پای دو بت برسر دو تپه نبود، در عوض رسم از تجلیل حضرت هاجر بعد از ولادت حضرت اسمعیل گردید. اقوام آریایی هم بعد از آن که اکثریت آنها به اسلام روی آوردند نوروز را به حیث عبادات آئین زرتشتی نه، بلکه به شکل یک رسم فرهنگی مطابق به اصول اسلام برگزار می کردند، تا آیات و نشانه های زیباییهای خلقت خداوند را در تجدد حیات و تداوم زمان با ژرفنگری و بینش و فهم عمیقتر مشاهده کرده، آفریدگار هستی ها را بهتر پرستش و ستانیش کنند.

در قران علاوه بر مسمی ساختن سوره های زمان چون والضحی و والعصر، و گذرایی زمان چون سوره الانشقاق، تکویر، انفطار، و الزلزال، آیات بیشماری در بارهٔ پدیده های طبیعت نازل شده و خداوند مؤمنان را دعوت می کند تا با پی بردن به مفاهیم نهفتهٔ نشانه های هستی اسرار تجدد حیات را در تداوم زمان به وجه بهتر بپرستند. این آیات از انفس تا افاق و از افلاک تا قعر و قلب زمین به پدیده های خلقت اشاره می کنند تا انسان را متوجهٔ این واقعیت بسازد که خوشنمایئ هر گلبرگ نمای خوش، نشانه و آیتی از خلقت خداوند لایزال است که زیبایی ذات اقدسش را در آن منعکس و متبلور ساخته. به شرط آنکه به دیدهٔ خدا بینی به آن بنگریم.

تجلیل تداوم زمان در قید و قالب تقویمها و تجلیل رستاخیز اقلیم و حیات و بهار از مشخصات همهٔ جوامع و فرهنگهای جهان است. اعراب شبه جزیره هم بهار را تجلیل میکردند. نامگذارئ ماههای ربیع الاول و ربیع الثانی یعنی بهار اول و بهار دوم که قبل از حذف ماه نسی همراه با موسم بهاری به وقوع می پیوست زمان تجلیل بهار بود. بناً قران هم بر وفق رسوم و اقلیم مردمانی که به آنها در وحلهٔ اول نازل شد به این واقعیت شهادت می دهد. اینجا نمونهٔ از اسرار تجدد حیات در تداوم زمان را در آیات پیهم سورة یاسین مطالعه می کنیم و می ببینم که قران با چه صراحت به موسم نوروزی و فصل بهار اشاره می کند:

وَآيَةٌ لَّهُمُ الْأَرْضُ الْمَيْتَةُ أَحْيَيْنَاهَا وَأَخْرَجْنَا مِنْهَا حَبًّا فَمِنْهُ يَأْكُلُونَ ۳۳

وَجَعَلْنَا فِيهَا جَنَّاتٍ مِن نَّخِيلٍ وَأَعْنَابٍ وَفَجَّرْنَا فِيهَا مِنْ الْعُيُونِ ۳۴

لِيَأْكُلُوا مِن ثَمَرِهِ وَمَا عَمِلَتْهُ أَيْدِيهِمْ أَفَلَا يَشْكُرُونَ ۳۵

سُبْحَانَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْوَاجَ كُلَّهَا مِمَّا تُنبِتُ الْأَرْضُ وَمِنْ أَنفُسِهِمْ وَمِمَّا لَا يَعْلَمُونَ ۳۶

وَآيَةٌ لَّهُمْ اللَّيْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهَارَ فَإِذَا هُم مُّظْلِمُونَ ۳۷

وَالشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَّهَا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ ۳۸

وَالْقَمَرَ قَدَّرْنَاهُ مَنَازِلَ حَتَّى عَادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ ۳۹

لَا الشَّمْسُ يَنبَغِي لَهَا أَن تُدْرِكَ الْقَمَرَ وَلَا اللَّيْلُ سَابِقُ النَّهَارِ وَكُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ ۴۰

 (آیات ۳۳-۴۰ سورهٔ یاسین)

ترجمه: «زمین مرده که ما آن را زنده کردیم برای آنها نشانهٔ است، و از آن دانه بیرون می آوریم که قابل خوردن اند. و در زمین باغهای از درختان خرما و انگور بوجود آوردیم، و چشمه ها را در آن روان ساختیم تا از میوه آن که از دسترنج ایشان به دست آمده بخورند، آیا شکرگزاری نمی کنند؟ پاک است خدای که هر نر و ماده را آفرید، چه از قبیل آنچه زمین می رویاند و چه از خود شان و چه از چیزهای که نمی دانند. شب نیز نشانهٔ برای آنها است که روز را از آن جدا می کنیم و در تاریکی شب می مانند. آفتاب در مدار خود در حرکت است، این تقدیر خداوند توانا و دانا است. ما برای ماه هم منازلی قرار دادیم تا به صورت شاخه خشک خرما برگردد. نه آفتاب می تواند به ماه برسد، و نه شب می تواند از روز جلو افتد، هر یک در مداری شناور است.»

در نهایت آیات قران همه شهود خلقت را نتنها نشانهٔ های از خلقت خالق محسوب می دارد، بلکه انسان دارای شعور آگاه را به مشاهده و فهمیدن، و دانستن، و اندیشیدن به آنها دعوت می کند، تا عالم هستی بی کران را پرستنده و پسندیده خداوند بیابد:

وَكُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ. همهٔ هستی ها در چرخش به دور نقطهٔ قدسیت صفر مطلق مطلق مطلق خداوند می چرخند و تسبیح او را می خوانند.

یکی از علل غلط فهمی ها  کاربرد اصطلاحات نادرست است که روی ملحوظات سیاسی وضع می شوند: جشن نوروز درست است، نه عید نوروز. تقویم جلالی درست است، نه تقویم ایرانی/افغانی. سال شمسی درست است، نه سال خورشیدی.

از قرون متمادی متعارف بود که اصطلاح عید را برای ایام خاص دینی اسلامی به کار می بردند و جشن را برای مراسم غیر دینی. نوروز برای مسلمانان رسم دینی نیست. عبارت عید نوروز از نگاه فرهنگی ترکیب نادرست است و به سبب آن تبر افراطیونی که نوروز را حرام می پندارند دسته پیدا می کند.

در سال ۴۵۷ حکیم عمر خیام و همکارانش بعد از شش سال تحقیق و محاسبات دقیق علم هیئت و نجوم و سنجشهای پیچیدهٔ ریاضی برای جوامع اسلامی دقیقترین تقویم هجری شمسی را ساخت. این تقویم را به افتخار سلطان جلال الدین ملک شاه سلجوقی «جلالی» نامید، سالهای آنرا هجری «شمسی» خواند، و ماهای آنرا بروج حمل، ثور، جوزا… مسمی کردند.

زرتشتی مذهبان گاهشماری سه گانهٔ خود را خورشیدی یزدگردی یا شاهنشاهی، خورشیدی قدیمی، و خورشیدی فصلی می نامیدند و ماهای آن را وهمن، سپندرمد، فروردین، اردواهیشت… می نامیدند.

به سبب عربستیزیهای مفرط در کشور همسایهٔ ما همهٔ این اصطلاحت مختلط یا به اصطلاح خود شان «قاتی پاتی» شده که در نتیجهٔ آن تعاملات علمی همه زیر پا شده.

تعامل جهانی است که یک تقویم را به احترام مخترعین یا مبتکرین آن مسمی می سازند (چون تقویم جولین، تقویم گریگورین). بدون رعایت احترام به جلال الدین ملکشاه نام تقویم جلالی به تقویم «ایرانی» تبدیل گردیده، سال شمسی آن بدون رعایت خواهران و برادران  زرتشتی عوض شمسی خورشیدی نامیده شده. نام ماها بدون احترام به حکیم عمر خیام از بروج حمل، ثور، جوزا به فروردین، اردبهشت و خرداد… تبدیل گردیده. متأسفانه حلقه های عربستیز افغانستان هم در تقلید کورکورانه مرتکب تکرار این اشتباهات می شوند.

با خورشیدی ناماندن تقویم جلالی، علاوه بر بی اعتنایی به مقام والای حکیم عمر خیام، پیروان آئین زرتشتی را از مشخصه هویت دیانتی شان محروم می سازند. به همین سبب ذهنیت نادرست و ناسازگاری در افغانستان تقویت یافته که حسب آن گویا نوروز رسم و عبادت آئین زرتشتی پنداشته شده تجلیل آن را حرام می پندارند. در شرایط ناگوار سیاسئ افغانستان تاجران نژاد پرستی و دلالان هویت فروش تار و پود جامعه را در گیر و دار نفرت و نفاق تفرقهٔ های نژادئ فرقهٔ های مذهبی از هم می پاشند.

بناً تجلیل نوروز و سال نو شمسی به پاس تقدیر زحمات و علمیت فضلا و دانشمندان بزرگ تمدن اسلام کاری است ستوده و نیک و نباید حرام پنداشته شود.علاوه بر آن ستایش از تقویم جلالی مربوط به کدام فرقه مذهبئ خاص یا کدام کشور خاص نیست، بلکه از افتخارات همهٔ مسلمانان است.

به امید آنکه زمستان درهم برهمئ ما به بهار باهم از همی روی آورد. به آرزوی روزهای روشنتر و نوروزهای مسرت بار، به آرمان فرداهای بهتر و به آرزوی بهبود «بِه بودن» بها، بهار، و بهاران.