لیکوال: سیلانی

سریزه
د انساني ژبې پیچلتیا یوه له هغو ځانګړتیاوو څخه ده چې انسانان یې له نورو ژوو څخه توپیروي. د ژبې د پروسې لپاره، مغز ځانګړي مراکز لري چې د وینا، لیکلو، لوستلو او د ژبنیو نغوتو د درک لپاره کار کوي. دغه مراکز د مغز په ځانګړو برخو لکه د بروکا سیمه (Broca’s area) او د ورنیکي سیمه (Wernicke’s area) کې موقعیت لري، چې هره یوه یې ځانګړې دندې ترسره کوي. د ژبې د فعالیتونو په دې مراکزو کې هر ډول زیان په انسان باندې جدي اغیزې کولی شي، لکه د خبرو کولو، اوریدلو، لوستلو او حتی د نورو په خبرو د پوهیدو وړتیا له لاسه ورکول کيږي.

د دې مقالې موخه دا ده چې په مغز کې د ژبني فعالیتونو مراکز، د هغوی دندې، موقعیت او د زیانونو عواقب په ژوره توګه وڅیړي. مقاله به لومړی د مغز لنډه اناتومي تشریح کړي، بیا به د ژبې کلیدي مراکز لکه د بروکا سیمه، د ورنیکي سیمه، د محرکاتو د ادغام مرکز یاAngular Gyrus او نور په تفصیل سره تشریح کړي. وروسته به د مغز د نورو برخو مرسته، د ژبنیو مراکزو زیان، د ژبې اختلالونه او د درملنې لارې بیان شي. په پای کې به د معاصرې څیړنې د پایلو لنډه کتنه وړاندې شي، ترڅو وښيي چې عصري څیړنې د ژبې په مراکزو د پوهیدو لپاره څومره ارزښت لري.

د مغز د اناتومي لنډه پېژندنه

د انساني مغز اناتومي د هغه د پیچلتیا له امله تل د عصبي ساینس متخصصینو پام ځان ته اړولی دی. مغز د عصبي سیسټم مرکزي برخه ده چې د بدن ټولې ارادي او غیر ارادي چارې کنټرولوي. د انسان مغز په درېیو اساسي برخو ویشل شوی دی: سیریبرم (Cerebrum)، سیریبیلم (Cerebellum) او دماغي ډډ (Brainstem). د دې درې برخو له ډلې، سیریبرم د ژبنیو فعالیتونو اصلي ځای ګڼل کېږي، ځکه دا د حافظې، تفکر، منطق او ژبنیو پروسو مرکز دی.

سیریبرم د دوه نیمکورو (hemispheres) څخه جوړ دی: چپ نیمکوره (left hemisphere) او ښي نیمکوره (right hemisphere). که څه هم دواړه نیمکرې په ګډه کار کوي، خو د ژبې پروسې لپاره چپه نیمکوره ځانګړی رول لري. څیړنې ښیي چې د ژبې فعالیتونه لکه د وینا تولید، د جملو جوړښت، د ګرامري قواعدو درک او د نورو خبرو اوریدل، ټول چپې نیمکورې پورې تړلي دي.

په سیریبرم کې څلور اصلي خولۍ یا برخې (lobes) شته:

1. دتندي خولۍ (Frontal Lobe): دا د وینا د تولید، د حرکتونو کنټرول، او د فکر کولو مرکز ګڼل کیږي. د بروکا سیمه یا Broca’s area، چې د ژبې تولید لپاره حیاتي اهمیت لري، همدلته موقعیت لري.

2. څنډنۍ خولۍ (Temporal Lobe): د اوریدو، ژبنیو نغوتو، حافظې او د وینا د پوهاوي دنده لري. د ورنیکي سیمه یا Wernicke’s area، چې د ژبې د پوهیدو لپاره اړینه ده، دلته موقعیت لري.

3. تنی خولۍ (Parietal Lobe): دا خولۍ د حسي معلوماتو په پروسس کولو کې مرسته کوي، په ځانګړي ډول د ژبنیو سمبولونو په درک کې. د محرکاتو د ادغام مرکز (Angular Gyrus) د دې برخې مهمه برخه ده، کوم چې د لوستلو او لیکلو وړتیا اسانه کوي.

4. شاډول خولۍ (Occipital Lobe): که څه هم دا خولۍ د لیدو (بینایی) لپاره اصلي برخه ده، خو د ژبې فعالیتونو لپاره مستقیمه ونډه نه لري، مګر د لیدلي متن درک کولو لپاره غیر مستقیمه مرسته کوي.

له دې برخو سره، دماغي ډډ (brainstem) او سیریبیلم (cerebellum) هم د غیر مستقیمو ژبنیو فعالیتونو په ملاتړ کې مهم رول لوبوي، لکه د تنفس کنټرول چې د وینا لپاره اړین دی.

په ټوله کې، د مغز د ژبنیو فعالیتونو جوړښت له یو بل سره نښلول شوی دی. د چپې نیمکورې د ژبنیو پروسو لپاره بنسټیز رول لري، په ځانګړي ډول د بروکا او ورنیکي سیمې له لارې چې د ژبې د تولید او پوهیدو اصلي مرکزونه دي. د مغز نورې برخې لکه ارکویټ فاسیسیولس (Arcuate Fasciculus)، چې د بروکا او ورنیکي سیمو تر منځ اړیکه رامنځته کوي، هم د ژبې د پروسې لپاره حیاتي برخې ګڼله کيږي.

د ژبې د فعالیتونو مراکز

د ژبې فعالیتونه د مغز په ځانګړو برخو کې تنظیمیږي، چې هره یوه یې ځانګړی رول لوبوي. د عصبي ساینس په ډګر کې، څیړونکو موندلې چې د ژبې تولید، پوهیدنه، لوستل او لیکل د مغز په ځانګړو برخو پورې تړاو لري. د دې برخو په نښه کولو سره، څیړونکو په دې باور ترلاسه کړی چې ژبه یوازې د یوې برخې دنده نه ده، بلکې د مغز د څو سیمو ترمنځ همغږي هڅه ده. د ژبې د فعالیتونو تر ټولو مشهورې برخې بروکا سیمه (Broca’s Area)، ورنیکي سیمه (Wernicke’s Area)، د محرکاتو د ادغام مرکز (Angular Gyrus) او لومړنی اوریدونکی پوړ (Primary Auditory Cortex) دي. د دې برخو په تشریح سره، د ژبې د پروسو لپاره د هر مرکز موقعیت، دنده او د زیان اغیزې توضیح کیږي.

د بروکا پېژندنه او تاریخي شالید

د بروکا سیمه (Broca’s Area) د مغز هغه برخه ده چې د وینا تولید او ژبني مهارتونه کنټرولوي. دا سیمه د انسان د مخکیني مغز (Frontal Lobe) په چپ اړخ کې، د مغز په مخکیني تندي برخه کې موقیعت لري. د بروکا سیمه (Broca’s Area) د عصبي ساینس په تاریخ کې د یو له مهمو موندنو څخه ګڼل کیږي. دا سیمه د فرانسوي عصبي ساینسپوه پاول بروکا (Paul Broca) لخوا په 1861 کال کې کشف شوه. پاول بروکا د یو ناروغ (چې د “تان” په نوم یادیده) د مغز فعالیت څیړلو وروسته دې پایلې ته ورسید چې د مغز یوه ځانګړې برخه د ژبې د تولید لپاره مسؤله ده. دغه ناروغ یوازې د “تان” کلمه ویلای شوای، خو د نورو خبرو کولو توان یې له لاسه ورکړی و، دا په داسې حال کې ده چې د نورو خلکو د خبرو پوهیدو وړتیا یې درلوده. د هغه له مړینې وروسته، د پاول بروکا ټیم د هغه مغز تحلیل کړ او ویې موندل چې د مغز د چپې نیمکورې د تندي خولۍ (frontal lobe) شاته برخه زیانمنه شوې وه. له همدې ځایه، د دې سیمې نوم د بروکا د بروکا په نامه یاد شو، چې د ژبې د تولید د مرکز په توګه شهرت لري.

په بېلابېلو برخو کې د بروکا د سیمې ارزښت

د بروکا سیمه د ژبې د پروسې د پوهېدنې لپاره یوه حیاتي برخه ده. د دې سیمې کشف ثابته کړه چې د مغز ځانګړي برخې ځانګړې دندې لري. مخکې به داسې فکر کېده چې ټول مغز په مساوي ډول د هر کار لپاره مسؤل دی، خو د بروکا د سیمې کشف دا نظر بدل کړ. دا سیمه نه یوازې د وینا تولید، بلکې د ژبني ګرامر او د جملو د جوړښت په پروسې کې هم اساسي رول لري. د دې سیمې فعالیت د ژبې زده کړې او د انسان د خبرو د تولید لپاره اړین دی. سربېره پر دې، د بروکا سیمې مطالعې د ژبې د زده کړې په برخه کې د ماشومانو د وینا د ودې په اړه مهم معلومات چمتو کړي دي، ځکه دا سیمه د ژبې د زده کړې پر مهال خورا فعاله وي.

د نیوروساینس او په عصبي درملنه کې یې ارزښت

د بروکا سیمې مطالعه د نیوروساینس (عصب‌پوهنې) په برخه کې د پام وړ اهمیت لري، ځکه دا سیمه د مغزي زیانونو د درملنې په اړه مهم معلومات برابروي. د بروکا د سیمې زیان ممکن د وینا د ستونزو، لکه “بروکا اپهیزیا” (Broca’s Aphasia)، سبب شي، چېرته چې ناروغان نشي کولی روانې او ګرامري سمې جملې جوړې کړي. د دې سیمې مطالعه د وینا د درملنې یا Speech Therapy لپاره نوي میتودونه او تګلارې برابرې کړې دي. سربېره پر دې، د عصبي درملنې او بیا رغونې په برخو کې، د مغز د نورو برخو سره د بروکا د سیمې د اړیکو په پوهېدنه کې پرمختګ شوی دی. دا پوهه د مغزي ټپونو او سټروک (Stroke) ناروغانو لپاره د بیا رغونې پروګرامونو جوړولو لپاره مهمه ګڼل کېږي.

په ژبپوهنه کې یې ارزښت

په ژبپوهنه کې، بروکا سیمه د ژبني تیورۍ د ودې لپاره یو له خورا مهمو کشفیاتو څخه ګڼل کیږي. د ژبپوهنې متخصصین د ژبې د تولید، ګرامر او وینا د همغږۍ د پروسې د درک لپاره د بروکا سیمې مطالعې ته ځانګړی اهمیت ورکوي. د عصري ژبپوهنې یوه مهمه تیوري، چې د گرامري بدلون (Transformational Grammar) له لارې د ژبنیو جوړښتونو د تحلیل لپاره کارول کیږي، د بروکا سیمې فعالیت سره تړاو لري. ګرامري بدلون، چې د نوام چامسکي (Noam Chomsky) د ژبپوهنې تیورۍ یوه مهمه برخه ده، روښانه کوي چې د جملو جوړښتونه څنګه له یوې حالت څخه بل حالت ته بدلیږي او د دې پروسې لپاره د بروکا سیمه مسؤله ګڼل کیږي. د بیلګې په توګه، د یوې جملې په فعاله (active) حالت کې “هلک بال وواهه” او د هغې په غیر فعاله (passive) حالت کې “بال د هلک لخوا ووهل شو” جوړښت ته اړول د بروکا د سیمې د فعالیت ښکارندوی دی.

د بروکا سیمه د ژبپوهنې په ډګر کې هم د دې لپاره مهمه ده چې د وینا د تولید د نیورولوژیکي بنسټ په روښانه کولو کې مرسته کوي. ژبپوهان اوس پوهیږي چې د ژبنیو واحدونو (phonemes) تولید، د کلمو جوړښت (morphology) او د جملو ګرامري ترتیب د بروکا سیمه کې تنظیمیږي. د وینايي تیوري (Speech Production Theory)، چې د وینا د تولید د پړاوونو تشریح کوي، په څرګند ډول د بروکا د سیمې فعاله ونډه ښيي. په دې اساس، ژبپوهان د ژبې جوړښت او د جملو د ترتیب لپاره د بروکا سیمې رول نه شي له پامه غورځولای.

د ژبپوهنې په عملي برخه کې، د بروکا سیمه د ژبنیو اختلالونو د درک، ارزونې او درملنې لپاره خورا مهم رول لوبوي. هغه اختلال چې د بروکا د سیمې د زیان له امله منځته راځي، د بروکا افازیا (Broca’s Aphasia) په نوم پیژندل کیږي او د ژبپوهانو لپاره د ژبنیو مهارتونو د تحلیل لپاره د ارزونې یو بنسټیز میتود ګرځیدلی دی. هغه ناروغان چې د بروکا افازیا لري، د خبرو کولو وړتیا له لاسه ورکوي، مګر د اوریدلو او پوهیدو وړتیا یې پاتې وي. د دوی خبرې لنډې، ناسمې او بې ګرامره وي، لکه د ماشوم لومړنۍ خبرې. د ژبپوهانو لپاره، دا اختلال د دې لپاره مهم دی چې د ژبې د تولید لپاره د ګرامر د نقش په اړه څیړنې ته وده ورکوي.

همدارنګه، د ژبنی درملنې (Speech Therapy) ډګر کې، د بروکا سیمې اهمیت د بیا رغونې د پروګرامونو د ډیزاین لپاره حیاتي رول لري. کله چې ژبپوهان غواړي د بروکا افازیا درملنه وکړي، دوی هڅه کوي د وینا درملنې لپاره هغه تمرینونه رامنځته کړي چې د بروکا سیمه بېرته فعاله کړي. د ژبپوهانو په مرسته، عصبي ساینسپوهان د عصبي بیا رغونې (neuroplasticity) پروسې مطالعه کوي، ترڅو د ژبپوهنې او عصبي ساینس ترمنځ اړیکه ښه درک کړي. د ژبې د زده کړې پروسه (لکه د نوې ژبې زده کول) هم د بروکا سیمې رول ته اړ ده، ځکه چې د نوې ژبې د زده کولو پر مهال، د بروکا سیمه د وینا تولید لپاره خپل فعالیت زیاتوي. نو له همدې امله، ژبپوهان د ژبې د زده کړې د تیوریو (Language Acquisition Theories) په برخه کې د بروکا سیمه یوه مهمه موضوع ګڼي او له همدې امله د نوې ژبې زده کړه د ماشومانو لپاره اسانه ده، ځکه چې د بروکا سیمه د کوچني عمر پر مهال ډیر انعطاف لري.

د بروکا موقعیت او جوړښت

بروکا سیمه (Broca’s Area) د مغز په تندي خولۍ (frontal lobe) کې موقعیت لري، چې د مغز په چپه نیمکوره (left hemisphere) کې د تندي خولۍ په شاته برخه کې موندل کیږي. دا سیمه د عصبي علومو په برخه کې د ژبنیو فعالیتونو د تولید یو له مهمو مرکزونو څخه ګڼل کیږي. د دې برخې د موقعیت اصلي دلیل دا دی چې د مغز چپه نیمکوره د ژبنیو فعالیتونو سره تړاو لري، ځکه چې ډېری خلک د ژبې مهارتونه په چپ نیمکوره کې ځای پر ځای کوي. د بروکا سیمه د نورو مغزي برخو سره په اړیکه کې ده، په ځانګړي ډول د ورنیکي سیمه (Wernicke’s Area) سره د ارکویټ فاسیسیولس (arcuate fasciculus) له لارې وصل ده. د بروکا سیمه په فزیولوژیکي ډول د وینا د تولید لپاره اړینه ده، ځکه د دې سیمې د زیان په صورت کې، خلک د خبرو کولو وړتیا له لاسه ورکوي.

د بروکا دنده او فعالیت

د بروکا سیمه د وینا د تولید او د جملو د جوړښت مرکز ګڼل کیږي. دا برخه د غږونو د تولید، د کلمو د جوړښت، د ګرامري قواعدو د تنظیم او د ویناوو د تال کنټرول کوي. په دې معنا چې د دې سیمې د فعالیت له امله، انسانان کولی شي ژبنۍ جملې په سمه توګه تولید کړي. د بروکا سیمه د عضلي خوځښتونو لپاره د لومړني موټوري پوړ (Primary Motor Cortex) سره په اړیکه کې ده، چې د ژبې د غړو لکه شونډو، ژبې او خولې حرکتونه کنټرولوي. د دې برخې اصلي فعالیت دا دی چې د ویناوو تال او د کلمو ګرامري جوړښتونه کنټرول کړي. کله چې انسان غواړي یوه جمله ووایي، د بروکا سیمه دا جملې په ګرامري ډول ترتیبوي او د عضلي سیستم له لارې د دې جملو غږونه تولیدوي.

د بروکا سیمې د زیان لاملونه

د بروکا سیمه د مغز یوه له مهمو ژبنیو برخو څخه ده او که زیانمنه شي، نو د انسان د ژبنیو مهارتونو لپاره جدي ستونزې رامنځته کوي. د بروکا سیمې د زیان اصلي لاملونه مغزي سکتې (stroke)، د مغز صدمه ليدل یا ټپي کېدلraumatic brain injury (TBI)، مغزي ټومورونه او عصبي ناروغۍ لکه الزایمر دي. د مغزي سکتې پر مهال، د وینې جریان د مغز ځانګړې برخې ته بندېږي، چې د اکسیجن نشتون او د مغز د نسج له منځه تللو لامل ګرځي. که د مغزي سکتې ځای د بروکا سیمه وي، نو د ژبنیو فعالیتونو په تولید کې به انسان ستونزې ولري. له دې سره، د مغز ټپي کېدلraumatic brain injury (TBI) یا فزیکي ټکر له امله د مغز زیانمنیدل هم د بروکا سیمې د خرابیدو یو مهم لامل دی. دغه حالت د موټر ټکرونو، سختو ګوزارونو یا نورو فزیکي ټپونو له امله منځته راځي. همدارنګه، مغزي ټومورونه، که د بروکا سیمه کې وده وکړي، د ژبنیو فعالیتونو د ګډوډیدو لامل ګرځي.

د بروکا سیمې د زیان عواقب او اختلالونه

که د بروکا سیمه زیانمنه شي، نو د ژبې د تولید وړتیا اغیزمن کیږي، چې دې حالت ته بروکا افازیا (Broca’s Aphasia) ویل کیږي. په دې حالت کې، خلک د خبرو کولو توان له لاسه ورکوي، خو د نورو په خبرو د پوهیدو وړتیا یې پاتې وي. د دوی خبرې لنډې، ټوټې ټوټې او د ګرامري جوړښتونو له پلوه ستونزمنې وي. د بیلګې په توګه، یو کس چې د بروکا افازیا ولري، د “زه اوبه څښم” پر ځای ښايي داسې ووایي: “زه… اوبه”. د دې حالت یو بل مهم اړخ دا دی چې د ژبې د ګرامر د پوهیدو وړتیا هم اغیزمنه کیږي او دوی د اوږدو جملو په درک کولو کې ستونزې لري. د دې اختلال درملنه ممکن د وینا درملنې (speech therapy) له لارې وشي، خو د زیان شدت او د مغز د نیوروفلاستیسټي (neuroplasticity) وړتیا د بیا رغونې پر چټکتیا اغیز لري. د بروکا زیان لرونکي کسان اړتیا لري چې د ژبې مهارتونه له سره زده کړي، چې دا به د عصبي بیا رغونې د پروسې یوه برخه وي.

د لومړۍ برخې پای

نوت: دا لیکنه څو برخې لري چې په راتلونکو ورځو کې به خپرې شي.