فریده حفیظ

د بشري حقونو نړیواله ورځ هر کال د ډسمبر په ۱۰مه نېټه د بشري حقونو د نړیوالې اعلامیې د تصویب یادون دی، چې د ۱۹۴۸ کال په همدې ورځ د ملګرو ملتونو له لوري تصویب شوې وه. دا ورځ د انساني کرامت، مساوات او بنسټیزو آزادیو د تضمین لپاره نړیواله ژمنه ده. د دې هدف دا دی چې په ټولنه کې د هر فرد حقوق خوندي کړي او د انسانانو ترمنځ د برابرو فرصتونو لپاره کار وشي.

افغانستان د هغو هېوادونو له ډلې دی چې د بشري حقونو د سرغړونو اوږده سابقه لري. د ۲۰۰۱ کال وروسته د نړیوالو مرستو په مرسته ځینې پرمختګونه رامنځته شول. د ښځو او نجونو لپاره د زده کړو فرصتونه زیات شول، ښوونځیو ته د نجونو لاسرسی پراخ شو، او هغوی ته په حکومتي او غیر حکومتي برخو کې د کار فرصتونه برابر شول. د رسنیو ازادي نسبي پرمختګ وکړ، او خبریالانو ته په نسبي توګه د آزاد کار زمینه برابره شوه. روغتیايي برخه کې هم د فلج په څېر ناروغیو د له منځه وړلو هڅې ګټورې ثابتې شوې.

سره له دې، امنیتي ننګونې، سیاسي بې‌ثباتي او د ښځو د حقونو بشپړ تضمین لا هم د پام وړ ستونزې وې. د ۲۰۲۱ کال وروسته، د طالبانو د واکمنۍ له بیا راتګ سره د بشري حقونو وضعیت نور هم خراب شو. د نجونو ښوونځي او پوهنتونونه بند شول.
د یونیسف له راپورونو سره سم، په ۲۰۲۱ کال کې د نجونو ښوونځي تر ۹۰٪ پورې تړل شوي، چې د تعلیم ترلاسه کولو فرصتونه یې له منځه وړي دي.

د ښځو د کار کولو محدودیتونه د هغوی اقتصادي خپلواکۍ ته زیان ورساوه.  د ILO راپورونو له مخې، د ښځو د بېکارۍ کچه زیات شوې چې د کار بندیزونو له امله یې د هغوی اقتصادي وضعه کړکېچنه شوې ده.

د‌بيان آزادي په افغانستان کې په کلکه محدود شو چې دي سره یې په پوره ډول خپل استقلاليت له لاسه ورکړه.
دغه محدودیتونه د ټولنې پراختیا ته جدي زیان رسوي. د ښځو او نجونو د زده کړو او کار د حقونو سلب نه یوازې د هغوی پرمختګ ته خنډ جوړوي، بلکې ټولنې ته د مثبتې ونډې چانس له منځه وړي. د بیان آزادۍ محدودیت، چې د ټولنیزو رسنیو او خبریالانو پر فعالیتونو اغېز کړی، د ټولنیز پرمختګ او شفافیت مخه نیولې ده. سربېره پر دې، د اقلیتونو پر وړاندې تبعیض، په ځانګړې توګه د هزاره ګانو په وړاندې تاوتریخوالی او د مذهبي ازادیو محدودیتونه، د ټولنې د نفاق او ګډوډۍ سبب ګرځي.

د بشري حقونو په اړه زما باور دا دی چې دا حقوق یوازې قانوني ژمنې نه دي، بلکې د هر انسان لپاره هغه اساسي اړتیاوې دي چې له مخې یې هر فرد په ټولنه کې د باعزته ژوند کولو چانس ترلاسه کوي. بشري حقونه د ټولنیزې همغږۍ او پرمختګ لپاره بنسټیز اساس جوړوي، ځکه چې هغوی نه یوازې د افرادو فردي ازادۍ تضمینوي، بلکې ټولنه د عدالت، برابریو او سولې پر لور بیايي.

په افغانستان کې د بشري حقونو د سرغړونو دوام یو څو اړخیزه اغېز لري. د دې سرغړونو یوه له سترو پایلو څخه د افغانانو د ژوند پر کیفیت مستقیم اغېز دی. کله چې د خلکو زده کړې، روغتیا، او د بیان ازادي محدوده شي، نو هغوی د خپلو حقونو د ترلاسه کولو لپاره وسایل له لاسه ورکوي، چې دا وضعیت د بېوزلۍ او نابرابرۍ کچه نوره هم زیاتوي.

بشري حقونه یوازې د فردي ګټو په اړه نه دي، بلکې د ټولنې د عمومي ودې او پراختیا لپاره یوه اړتیا ده. په افغانستان کې د ښځو، ماشومانو او اقلیتونو پر حقونو محدودیتونه نه یوازې د هغوی د ژوند کیفیت خرابوي، بلکې د ټولنې د پرمختګ پروسه په ټپه دروي. د زده کړو د حق سلب د یوې باسواده او فعالې ټولنې د جوړېدو مخه نیسي.

سربېره پر دې، د بشري حقونو د نه رعایت له امله د ټولنیزو اړیکو بې‌ثباتي رامنځته کېږي. کله چې اقلیتونه له تبعیض سره مخ وي یا ښځې له بنسټیزو حقونو بې‌برخې وي، د ټولنې د بېلابېلو طبقو ترمنځ بې‌باوري او فاصله رامنځته کېږي. دا ډول حالتونه د ټولنیزو شخړو، نفاق، او حتی د سیاسي بې‌ثباتۍ لپاره زمینه برابروي.

په ټوله کې، د بشري حقونو سرغړونې نه یوازې د افغانانو د ژوند کیفیت ته زیان رسوي، بلکې د هېواد د ټولنیز، اقتصادي، او کلتوري پرمختګ په وړاندې یو ستر خنډ جوړوي. دا حقوق د انسانانو لپاره د یوې سالمې او برابره ټولنې د جوړولو لپاره اړین دي، او که د هغوی رعایت تضمین شي، نو ټولنه د یو روښانه راتلونکي پر لور ګامونه اخلي.

په افغانستان کې د طالبانو وروستۍ پرېکړې د بشري حقونو پر بنسټیزو اصولو او نړیوالو معیارونو ښکاره تېری دی. د ښځو پر زده کړو بندیز، د هغوی د کار او اقتصادي مشارکت محدودیت، او په ټولنه کې د ښځو د ونډې په نشت کېدو سره، طالبانو هغه اساسي حقوق تر پښو لاندې کړي چې د ټولنې د پرمختګ لپاره اړین دي.
وروستي بندیزونه په ښکاره ډول جنسيتي تبعيض ته په هېواد کې وده ورکول دي
د طالبانو دغه پرېکړې د افغانانو د ورځني ژوند پر کیفیت ژور اغېز لري او د هېواد د پرمختګ لارې نورې هم بندوي. نړیواله ټولنه، د بشري حقونو مدافعین، او د افغانستان خلک باید په ګډه د دې وضعیت د بدلون لپاره کار وکړي. د بشري حقونو د بیا ټینګښت پرته، افغانستان به د نړیوالو معیارونو سره د برابریو په ډګر کې له اوږدې شاته پاتې کېدو سره مخ وي.

که د بشري حقونو دا حالت دوام ومومي، افغانستان به د نړیوالو معیارونو سره لا ډېر واټن پیدا کړي او د خلکو ورځنی ژوند به لا پسې خراب شي. د دې وضعیت د بدلون لپاره نړیوالې ټولنې ته په کار ده چې د بشري حقونو د بیا تاسیس لپاره جدي ګامونه پورته کړي. په دې توګه به افغانان وکولای شي چې د خپلو حقونو په خونديتوب کې پرمختګ وکړي او په یوه ازاده او پرمختللې ټولنه کې ژوند وکړي.