((د نومیالي تاریخپوه پوهاند محمدحسن کاکړ تاریخي ـ علمي نیکات(میراث) ته کتنه)) د مشر لیکوال او سیاستوال ښاغلي محمد اقبال وزیري هغه اثر دی چې په ورستیو کې خپور شوی دی. په کتاب کې افغانستان او شاوخوا سیمې پېچلي تاریخ ته کتنه شوې ده. د ۸۸۴ مخونو هغه کتاب  د افغانستان د تاریخ یو ډول پوهنغونډې (انسایکلوپيډیا) او درنه حواله ده. په کتاب کې لوستونکي ته د مشهور او اکېډمک تاریخپوه پوهاند محمد حسن کاکړ د اثارو ارزښتناکه لنډیز او ورسره د نورو معتبرو او تاریخي کتابونو غورچاڼ وړاندې شوی دی..

د دې کتاب ځانګړتیا داده چې د افغانستان د ماضي بعید په اړه یې لنډه خو مالوماتي او جامع کتنه کړې او لیکوال په ډېر مهارت سره د هیواد پیچلي تاریخي او کره بنیادونو ته تللی او د افغان او پښتني قومونو ریښو او هویت باندې یې رڼا اچولې.

دا راز په کتاب کې د احمدشا ابدالي دورې او له هغې راوروسته وخت باندې تفصیلي رڼا اچول شوی او لکه په تورتم کې د څراغ نیونکي په توګه په هرې موضوع پسې ګرځېدلی او د روښانه کولو هڅه یې کړې. 

لیکوال د پښتون، افغان په اصطلاحاتو تر اکېډمیک څېړنې نیولې تر پېښور او سیمه، د احمدشا ابدالي د زامنو د واک او تر هغې وروسته پر پېښو شویو جنجالونو او دا سیمه د افغانستان د هغه وخت د واکمنو د لاسه د وتلو  په څېر په لسګونو نورو موضوعاتو اکېډمک بحث شوی دی او ټولې تاریخي حوالې پکې بیان شوي دي.

برسیره پردې، لیکوال د پیښور تاریخي اهمیت ته، چې د افغانستان د تیر وخت یوه نه بیلیدونکې برخه ده، د وخت په تیریدو سره د سیمې د بدلون په اړه بصیرت لرونکي معلومات وړاندې کړي..

د ښاغلي وزیري دا کتاب د هغو کسانو لپاره چې د افغانستان او سیمې تاریخ سره مینه لري د یوې غوره سرچینې په توګه کار کوي، ځکه چې دا د پیل کونکو لپاره د پیژندنې او د تجربه لرونکو پوهانو لپاره د حوالې په توګه کاریدلایې شي.

د معاصر افغانستان  د تاریخ څخه د ارزښتناکو بصیرتونو په یوځای کولو سره، کتاب د ماضي او حال تر مینځ واټن ختموي او لوستونکي ته یو روښانه تصویر مخې ته ږدي..

د ښاغلي وزیري د لیکنې سټایل په زړه پورې، اسان او روان دی. که څه هم کتاب پر تاریخي موضوعاتو څرخي او هغه موضوعات د ځینو لوستونکو لپاره سپور او ستړي کونکي وي خو لیکوال موضوعات داسې ګنډلي او پرلپسې ساتي چې لوستونکی بوخت ساتي او تلوسه یې دومره زیاتوي چې تر اخیره یې ځان سره بوځي..

په کتاب کې د ارواښاد حسن کاکړ د اثارو لنډیزونه شاملول د منځپانګې ژوروالی او اعتبار زیاتوي

د لیکوال په اړه:

ښاغلی اقبال وزیري نه یوازې یو تکړه لیکوال بلکې یو تجربه کار سیاستوال هم دی. دا کتاب او د هغه نور اثار، په 76 کلنۍ کې، د هغه د ژوند سفر، د ادب او سیاسي فعالیت د ژورې ژمنتیا څرګندونه کوي او د افغانستان په کلتوري او سیاسي منظره کې نه هیریدونکي خاپونه پریږدي.

د محصلې له وخته په سیاست کې فعال او په وزیرستان کې زیږدلی اقبال وزیري چې لا ایله شونډه شنه شوې  او په خوشال خان لیسه کې په زده کړو بوخت وو،چې پښتون نېشنلسټ چپي نظریات یې لرل او ښای دا وجه وه چې زر د حزب دیموکراتیک خلق افغانستان ګوند کې شامل شو.

د سیمې د خلکو په وسایلو د سامراج د قبضې او په ټولنه کې د طبقاتي توپیر په اړه د لا مالوماتو لپاره هغه د تاریخ مطالعه د ځوانۍ له وخته پیل کړی او دا وجه ده چې نوموړی د ټولنې ته د ورپېښو ټولو ستونزو ترڅنګ په ملي سوال پوره خبر دی. .

د ټولنیز بدلون لپاره د هغه نه ستړی کیدونکی هڅې د دې لامل شوې چې هغه دوه ځل زنداني شي. دا د ستونزو په وړاندې د ښاغلي وزیري  زړورتیا او باور څرګندوي.

هغه لومړی زندان ته د داوود خان د واکمنۍ پر مهال او دویم وار افغانستان ته د شوروي اتحاد  ځواکونو د ورتللو سره سم لاړ چې تر یوې لسیزې زیات زندان تېرولو وروسته د ډاکټر نجیب الله په واکمنۍ کې له زندانه خوشی شو.

تر اوږدې مودې د سیاست په جرم په بند کې پاتې کېدو تجربې د وزیري لیکنو ته نوی او هر هر اړخیزشکل ورکړی. هغه د ټولنې تاریخي او په موجوده موضوعاتو او ستونزو ته له خپلې او بېلې زاویې ګوري او دا څرک د هغه په ټولو لیکنو کې تر سترګو کېږي.

په افغانستان کې  د سیاسي بدلونونو هغه عیني شاهد دی او د هغه هېواد وګړو د مبارزې په اړه د هغه د لومړي لاس مالومات د نوموړي کار لاپسې ژور او کره کړی دی.

په دې کتاب کې د ښاغلي وزیري ارزښتناکه ونډه د اروښاد حسن کاکړ د اثارو په مهارت سره په لنډیز او ترکیب کې ده. وزیري د کاکړ د پراخو څیړنو او تاریخي تحلیلونو په کولو سره د نوي نسل لوستونکو ته پوهه او بصیرت په اسانو ټکو کې د رسولو هڅه کړې  چې دا یې نه یوازې د کاکړ میراث ته درناوی کړی بلکې د افغان تاریخ د ساتنې او خپرولو په لړ کې دا د هغه بې کچه مېنې ثبوت دی. .

د سیاسي او ادبي لاسته راوړنو سربیره، د ښاغلي وزیري لیوالتیا او غیر متزلزل روح د ډیرو لپاره د الهام په توګه کار کوي. هغه د ستونزو سره سره، د خپلې ټولنې په کلتوري او فکري پرمختګ کې پوره پوره برخه اخیستې او مزاحمتي سیاست یې کړی خو نوموړی زموږ د ګوتو په شمار هغو دانشمند مشرانو څخه دی له ادب او لیکوالۍ سره اړیکه نه ده پرې کړې. .

په اخر کې به ووایم چې، د یو لیکوال او سیاستوال په توګه د اقبال وزیري ژوند د هوډ او ټولنیز بدلون لپاره د ژورې ژمنې نښه ده. په سیاست او زندان کې د هغه تجربو د هغه لیکنه بدله کړې او لوستونکو ته یې د افغان تاریخ او ټولنې په اړه یو مستند دستاویز وړاندې کړی دی. په “د نومیالي تاریخپوه پوهاند محمدحسن کاکړ تاریخي ـ علمي نیکات(میراث) ته کتنه” کتاب کې د هغه ارزښتناکو مرستو او د ارواښاد حسن کاکړ د میراث په ساتلو سره ښاغلی اقبال وزیري پر یوه حیاتي شخصیت بدل شوی دی

ظفر خان