نوشته : غوث جانباز ۱۴/۹/۲۰۲۲
قرار است از تاریخ ۱۵ الی ١٦ ماه روان (سپتمبر) در شهر تاریخی سمرقند (ازبیکستان) اجلاس نوبتی سازمان همکاری شانگهای برگزار گردد. معلومات دست داشته نشان می دهد که هیات افغانستان برای اولین بار پس از آنکه افغانستان به تاریخ ۷ جولای ۲۰۱۲ در اجلاس سران شانگهای منعقده پیکن به حیث ناظر در این سازمان پذیرفته شد، اشتراک نخواهد نمود. در حال حاضر اعضای اصلی سازمان شانگهای قرار ذیل اند : چین، روسیه، قزاقستان، هند، ازبیکستان، قرغزستان، تاجکستان، پاکستان. کشور ایران پس از تک و دوهای بی شمار، پیوسته و خستگی ناپذیر بالاخره به هدف اش، یعنی کسب عضویت اصلی در سازمان شانگهای رسید. در اجلاس فردا (۱۵ سپتمبر ۲۰۲۲) ایران رسما عضویت کامل را در سازمان همکاری های شانگهای به دست می‌آورد. دولت بیلاروس، از متحدین نزدیک روسیه که تا کنون موقف ناظر را در این سازمان دارد، به احتمال زیاد پس از طی مراحل و پروسیجر ها در اجلاس سال آینده عضویت اصلی سازمان را کسب خواهد کرد. بیلاروس درخواست خود را بخاطر کسب عضویت کامل در شانگهای در اواسط جولای سال روان (۲۰۲۲) به سکرتریت این سازمان سپرده است.
قابل یاد آوریست که هیات افغانستان، به ریاست محمد اشرف غنی تقاضای کسب عضویت کامل را برای افغانستان در شانگهای ضمن اجلاس سال ۲۰۱۵ در شهر اوفای روسیه نموده و درخواست کتبی خویش را به شخص ولادیمیر پوتین که آنگاه ریاست دوره ای این سازمان را به عهده داشت، ارایه نمود. اعضای هیات افغانی در اجلاس اوفا مرکب از ذوات ذیل بود : محمد اشرف غنی- رئیس جمهور افغانستان، صلاح الدین ربانی- وزیر امور خارجه، محمد حنیف اتمر – مشاور امنیت ملی، محمد شاکر کارگر – نماینده خاص رئیس جمهور در امور کشورهای مشترک المنافع، انور سادات – شارژدافیر سفارت افغانستان در مسکو، غوث جانباز مشاور دفتر نماینده خاص رئیس جمهور در کشورهای مشترک المنافع و مترجم رسمی سفارت افغانستان در مسکو و هاشمی – سکرتر خاص رئیس جمهور.
علیرغم تمام کوشش های دستگاه دیپلوماسی افغانستان، دفتر نمایندگی خاص و سایر ادارات ذیربط، درخواست افغانستان بخاطر کسب عضویت کامل در شانگهای بی‌جواب باقی ماند. نمایندگان عده ای از کشورهای عضو شانگهای ضمن ملاقاتهای که بخاطر پیگیری درخواست جانب افغانستان با آنان صورت میگرفت، از ادبیات دیپلوماتیک استفاده نموده تلویحا از عدم موجودیت امنیت پایدار و حضور قوای خارجی در افغانستان که ظاهرا در تضاد با مفاد اساسنامه شانگهای قرار دارد، یاد آوری می کردند.
به هر حال، از آنجائیکه هدف این نوشته موشگافی علل عدم کسب عضویت افغانستان در شانگهای نیست، در این زمینه فقط به آن اکتفا می کنیم که افغانستان نتوانست دولت های کلیدی این سازمان، یعنی چین و روسیه را قانع بسازد تا چراغ سبز را برای کسب عضویت کامل روشن نمایند؛ از جانب دیگر، ویژگی ها و واقعیت های جیوپولیتیکی آن زمان طوری بود که این دو کشور نمی خواستند، افغانستان را که در محور سیاست‌های کلان امنیتی- نظامی غرب قرار داشت، به عضویت تمام عیار در سازمانی که یکی از عناصر اساسی فلسفه وجودی اش رقابت سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی با کشورهای غربی و ناتو در این حوزه و فراتر از آن تشکیل می دهد، مفتخر سازد.
لیکن، واقعیت طوریست که در حال حاضر به استثنای ترکمنستان تمام کشورهای همسایه، به شمول هند عضویت کامل این سازمان را کسب نموده و افغانستان عملا در یک نوع محاصره اقتصادی- سیاسی سازمان شانگهای واقع شده است.
برمیگردیم به بررسی وضعیت در داخل شانگهای و آمادگی‌ها برای برگزاری اجلاس نوبتی سران در سمرقند:
کشورهای مانند آدربایجان، ارمنستان، کمبودیا و نیپال که در حال حاضر در موقف ” پارتنر برای دیالوگ” در این سازمان قرار دارند، علاقمند اند به سطح ناظر در آن ارتقاع بیابند. در خبرنامه سکرتریت اجرائیوی سازمان شانگهای آمده که در اجلاس عنقریب (۱۵ سپتمبر) به کشور های مصر، قطر و عربستان سعودی موقف “پارتنر برای دیالوگ” ارائه می گردد، و گفتگو با دولت های بحرین و جزایر مالدیف برای کسب موقف مشابه آغاز شده است.
به قول شوکت میرضیائیف، رئیس جمهور ازبیکستان و مهماندار اجلاس سمرقند “سازمان همکاری شانگهای در حال حاضر به نهادی فرامنطقه ئی مبدل گردیده که از طریق آن می تواند همکاری ها در جهت های مختلف، به شمول همکاری در عرصه امنیت تامین شود. شانگهای تلاش می نماید تا به یک قطب جذاب، مبرا از خط کشی ها و ایجاد فاصله ها میان ملت ها، برای تامین صلح، همکاری و ترقی مبدل گردد.”
دیدگاه آقای شوکت میرضیائیف در باره اوضاع در افغانستان و جایگاه آن در معادلات سیاسی- اقتصادی- امنیتی منطقه بسیار سنجیده شده و در خور توجه می باشد. میرضیائیف طرز دید اش را در این زمینه اخیرا در مقاله تحت عنوان: “اجلاس سران شانگهای در سمرقند: گفتگو و همکاری در جهان با هم مرتبط” به شرح ذیل ارائه داشته است:
“این کشور (افغانستان)، بحش لاینفک حوزه وسیع شانگهای می باشد. مردم افغانستان در حال حاضر به همسایگان نیک و دلسوز نیاز دارند، تا از آن حمایت نمایند. مسوولیت اخلاقی ماست تا به مردم افغانستان دست کمک و همکاری پیش نمائیم، راهکار و شیوه های عملی بیرون رفت از بحران متمادی که این کشور دچار آن است را پیشنهاد کنیم. عناصر اساسی این راهکار را مساعدت به خاطر رشد اجتماعی- اقتصادی، همگرائی و اشتراک دولت افغانستان در برنامه های توسعه ئی منطقه و فرامنطقه تشکیل می دهد.”
با حضور یافتن ایران به حیث عضو تمام عیار در سازمان شانگهای، این سازمان هرچه بیشتر داخل معادلات و آجندای پر خم و پیچ حوزه شرق میانه خواهد شد، چون ایران بخشی از این جغرافیای سیاسی- اقتصادی بوده و علایق متناوب و عمیق اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی،امنیتی…با آن دارد. طوریکه در فوق اشاره شد، ایران از دیر زمانی نسبت به سازمان شانگهای که در مرکز حوزه بزرگ ایروایشیا قرار دارد، تمایل خاص نشان می داد، و آنرا چانس خوبی برای بیرون رفت از انزوای بین المللی که در آن به علت وضع تحریم ها و تعزیرات گسترده از طرف کشورهای پیشرفته صنعتی غرب، می دانست. ایران قبل از همه انتظار دارد تا همگرائی اقتصادی و امنیتی را با کشورهای عضو شانگهای مبتنی بر دیدگاه خویش و بر بنیاد منافع خود با محتواتر بسازد، و نقش و مواضع خود را در قبال وقایع که در کشورهای همجوار، قبل از همه عراق، ئیمن، سوریه، لبنان و افغانستان تحکیم بخشیده متبارزتر سازد.
توقعات شانگهای از ایران کدام اند؟
ایران یکی از بازیگران نیرومند و پر نفوذ در سطح منطقه می باشد و روش سیاسی آن بالای امنیت منطقه تاثیر می‌گذارد، تامین امنیت و ثبات در منطقه برای خود ایران نیز اهمیت حیاتی دارد.
ایران برای کشورهای عضو سازمان شانگهای می تواند نقش کلیدی و موثر را در تامین انتقالات، حمل و نقل بارها و در کل فعالیت های لوژیستیکی به استقامت های غرب و شرق، در هر دو جهت، از طریق قلمرو خویش بازی نماید. مبرهن است که افزایش دوران کالاها از کشورهای عضو شانگهای از طریق ایران، بالای رشد اقتصادی اینکشور تاثیر مثبت خواهد گذاشت. کشورهای پیش رفته شانگهای از قبیل چین، روسیه، هند، قزاقستان… به نوبه خود بازار ۸۵ میلیونی ایران را برای عرضه تولیدات و محصولات خویش درخواهند یافت.
در اجلاس پیشرو، روسای جمهور ترکیه و آذربایجان به حیث مهمانان خاص اشتراک خواهند نمود. آذربایجان طی سه سال اخیر توانسته به بازیگر نسبتا نیرومند و مطرح در سطح آسیای صغیر (ترکیه، ارمنستان، آذربایجان، گرجستان) مبدل گردد؛ و ترکیه که عضو پیمان ناتو بوده، علاقمندی مفرط و فعال خود را در رابطه به سازمان شانگهای از خود نشان می دهد.
از فلسفه وجودی سازمان شانگهای برمیاید که این نهاد و مخصوصا اعضای کلیدی آن (چین، روسیه…) تلاش می نمایند تا جهانی را با مراکز متنوع قدرت ایجاد نمایند، که در آن برای ساختارهای مختلف : شرقی و غربی امکان حضور و فعالیت وجود داشته باشد. ایجاد و ترویج مدل (ساختار) سیاسی شرقی را قرار است سازمان شانگهای به عهده بگیرد و به پیش ببرد. اعضای شانگهای به احتمال قوی درک می نمایند که انطباق این ماموریت در بطن خویش انسجام امور امنیتی و اقتصادی را در سطح منطقه و حتی فراتر از آن در نظر خواهد داشت.
ترکیه با ظرفیت بزرگ اقتصادی که دارد بدون شک علاقمندی شانگهای را به خود جلب می نماید؛ همکاری نزدیک شانگهای با ترکیه موثریت شانگهای را وسعت خواهد بخشید. از جانب دیگر نزدیکی روزافزون ترکیه و آذربایجان در چهارچوب شانگهای رشک ارمنستان رقیب (در برخی موارد خصم ) دیرینه این دو کشور را برمی‌انگیزد.
آگاهان امور اما به آن باور اند که هرگاه ارمنستان از خود اراده سياسی نشان دهد، مواصلات خود را بگشاید و مناسبات اش را با همسایه ها(آذربایجان، ترکیه و ایران) عادی سازد، در وضعیت به مراتب بهتر جیو- پولیتیکی و مخصوصا اقتصادی قرار خواهد گرفت و از آن فیض خواهد برد.
به این ترتیب، می توان مشاهده نمود که شانگهای در حال حاضر آبستن تحول عمیق بوده و جغرافیای فعالیت آن متدرجا الی شرق میانه و آسیای صغیر توسعه میابد.
متاسفانه حاکمیت غیر مشروع طالبانی در افغانستان، کشور را هر چه بیشتر به طرف انزوا و تجرید سیاسی می برد. هیات افغانستان به اجلاس نوبتی امسال دعوت نگردیده، و به این ترتیب افغانستان در حضور و تداوم حاکمیت غیر قانونی گروه طالبان از تامین و توسعه مناسبات تاریخی و متقابلا مفید با کشور های منطقه برای مدت نامعلومی به دور خواهد ماند.
رحمت الله نوریم بیتوف، هماهنگ کننده رسمی از جانب ازبیکستان در سازمان شانگهای به رسانه‌ها خبر داد که شانگهای با افغانستان تحت حاکمیت طالبان مناسبات رسمی ندارد. نوریم بیتوف در عین حال علاوه نمود که سازمان همکاری شانگهای قبلا با حکومت جمهوری اسلامی افغانستان که در اگست ۲۰۲۱ سقوط کرد، روابط رسمی داشت. رحمت الله نوریم بیتوف همچنان تاکید نمود که سازمان شانگهای موضعگیری واحد و مشترک خویش را در رابطه به افغانستان تدوین نموده که در سند نهائی اجلاس کنونی شانگهای به تاریخ ۱۶ سپتمبر ارائه می گردد.
باختم اجلاس سالانه سمرقند، ریاست یک ساله ازبیکستان در این سازمان نیز به پایان می‌رسد.