له کله نه چې پر ۱۵ د آگست ۲۰۲۱ په افغانستان کې ناڅاپي سیاسي بدلون رامنځ ته شو، له میډیا نه نیولې تر دیپلوماتیکو چینلونه، څیړنیزو‌مرکزنو، ازادو محقیقونو، پوهانو او حتا عامو خلکو په منځ کې همدا یوه خبره تاو را تاویږي چې گویا په افغانستان کې کوم «جمهوري نظام» شتون درلود چې سقوط یې وکاوه او د هغه په ځای بل نظام حاکم شویدی.

 په همدې اساس، اوس په داخل او خارج کې ټول لگیادي گویا د دې «نظام» د «سقوط» «لاملونه» «بررسي» کوي او خپل نظریات اوطرحې وړاندې کوي.

راځئ دې سوال ته ځواب پیدا کړو چې آیا واقعا په افغانستان کې په حقیقي مانا او مفهوم کوم جمهوري نظام شتون درلود، چې بیا د مختلفو لاملونه په اساس سقوط سره مخامخ شو او  یا دا چې هر هغه څه چې موږ په تیرو شلو کلو کې د جمهوري نظام په نوم ترې نه راتاو وو، فقط یو توهم، تش خیال او خوب وو؟ د دې سوال د ځوابو لولپاره اول باید نظام او بیا جمهوري نظام تعریف او تیرحکومتي نظام د همدې تعریف په هنداره کې ارزیابي کړو.

د نظام تعریف او مفهوم:

موږ ټول پدې پوهیږو چې هر سیاسي نظام ځانگړی تعریف، مشخصات او عناصر لري، که چیرې همدا عناصر او شاخصونه په حکومتي جوړښتونو کې شتون ونلري، نو بیا داسې جوړښت ته د نظام نوم نشو ورکولای.

که همدا موضوع په ساده ژبه بیان کړو، نو ویلای شو چې حکومتي نظام هغه نظام ته ویل کېږي چې د مربوطه هیواد د منل شویو اصولو او قواعدو پر اساس را منځ ته شوی وي او د همدې قواعدو مطابق عمل کوي، یا په بل عبارت، حکومتي نظام هغه دستگاه ده چې هم پخپله منظم (قانونمند) فعالیت ولري او هم د خلکو په منځ کې د نظم او قانون د ټینگولو توان، طاقت او وړتیا ولري.

د تعریف له پلوه، جمهوري نظام د حکومتي نظام هغه بڼه ته ویل کېږي چې خلک د خپل ټولنیز برخلیک په اړه په مستقیم یا غیر مستقیم ډول د واکمنانو له لارې چې د دوۍ په رضایت انتخاب شوی وي او یا په مستقیم ډول پخپله تصمیم ‌نیولی شي او پر خپل برخلیک حاکم وي  او حاکمه سیاسي طبقه خپل واکونه د قانون په محدوده کې او د خلکو تر څارنې لاندې تر سره کړي.

د افغانستان تیرحکومت حقیقي و ضعیت:

اوس د همدې تعریف او د پورته ذکر شویو مطالبو  په رڼا کې د افغانستان د تیروشلو کلو حقیقي او عیني وضعیت په بې پرې توگه ارزیابي کوو؛ د حامد کرزي د اولې دورې انتخاباتو نه پرته، چې نسبي روڼتیا پکې لیدل کېده او افغانستان ولسونه هم د مختلفو دلایلو پر بنسټ، په پراخه توګه پدې انتخاباتو کې گډون وکاوه ، نور درې واړه انتخابات د پراخ تقلب، سیاسي او مالي فساد، سیاسي دسایسو او گډوډیونه ډک وو، چې په پایله کې، د خارجي فشارونو او داخلي سیاسي جوړ جاړي په نتیجه کې گډوډ( ترکېبي) حکومتونه را منځ ته شول، آن تر دې چې د افغانستان خلک د دو‌و جمهور رئیسانو شاهدان هم وو، چې په هم مهاله توګه ځانونه د انتخاباتو ګټوونکي بلل او د جمهوري ریاست په انگړ کې یې حلف وفادارۍ مراسم یې تر سره شوه او افغانان د منطقې او جهان په سطح بې عزته شول.

همداشان پارلماني او د ولایاتي شوراگانو انتخابات هم په تیرو شلو کلو کې همیشه له پراخ تقلب، فساد او دسایسو نه ډک او افغانستان مظلوم ملت چې په سختو‌شرایطو کې به په انتخاباتو کې گډون کاوه ،په میاشتو میاشتو به د نتایجو انتظار ایستل.

 په د ننه حکومت او د دولت نورو قواوو تر منځ بې سارې گډوډي، د قانون نه مراعتول، د سیاسیونو او حکومتي چارواکو په منځ کې پرله پسې نانندرۍ، توطیې، سیاسي، قومي او ژبني اختلافات، زورواکي او داسې نور منفي پدیدې د دې تیرو حکومتونه هغه بارز صفات دي چې د پټولو امکان یې وجود نلري.

خلاصه دا چې تیرحکومتي نظام د قانون ماتولو په اډانه تبدیل شوی وو او ټولې فیصلې او تصامیم د شخصي، قومي او تنظیمي گټو پر اساس اخېستل کېدل، د قانون حاکمیت خپل مفهوم له لاسه ورکړی وو او د عدالت او انصاف نښې نښانې نه تر سترگو کېدې.

 پر دې برسیره، په یو هیواد کې چې مکتوبونه یې خیالی، پوهنتونه خیالي، محصلین خیالي، اردو خیالي، پولیس خیالي، وکيل خیالي، جنرال خیالي، قاضی خیالي، څارنوال خیالي، قوانین خیالي، اقتصاد خیالي( په خارجي کومکونو ولاړ) او…، خیالي وي، نو د حکومتی نظام د شتون ادعا  له بیخه ناسمه ده.

نتیجه:

د پورتني تعریف او‌ذکر شویو مطالبو له مخې، د جمهوري نظام د شتون او حاکمیت خبره هله مطرح کېدای شوه، چې حکومت د قانوني او رڼو انتخاباتو په نتیجه کې رامنځ ته شوی وای او د حکومتولۍ ټول عناصر لکه قانونیت، شفافیت اوحساب ورکول،په حقیقي مانا شتون لرلای.

که له حقیقت نه سترگې پټې نکړو، په افغانستان کې په تیرو شلو کلو کې اصلا کوم قانوني نظام وجود نه درلود، د ډلو او ټپلو حاکمیت وو او د قانون ځای د زورواکو شخصي نظریاتو نیولای وو او‌ عدالت نښې نښانې په حکومتي چارو کې نه تر سترگو کېدې، په تیرو شلو کلو کې موږ په یو دروند مصنوعي خوب ویده، د خیالونه په دنیا کې ورک او د حقیقي ژوند سره زموږ تماس قطع شوی وو، چې ناببره یو توپان راغی او زموږ د خیالونو‌نړۍ یې گډوډه کړه.

پدې اساس نظام نه، بلکې زموږ خیالونو سقوط کړی دی.

 جالبه خبره خو دا ده چې د پخوانيو خیالونو ځای ناستي هم فقط خیالونه، خوبونه او د هوا په څپو کې تصورات دي؛ لکه دا چې موږ غرب ته ماتې ورکړې، خپل استقلالیت مولاس ته راوړی، پیاوړی اقتصاد به ولرو، سوچه…. نظام مو جوړ کړی او داسې نور، وگورو چې دا خوب او خیال موڅومره پایښت لري….