لیکوال: فهیم لمر

په علمي ډګر کې په کراتو او کراتو به له دغو دوو لفظونو سره مخ شوي یاست علم اوفلسفه. د دې دوه وو پدیدو په هکله دې مختلفو فکري ابعادو په ړنا کې بېلا بېل استدلالونه وړاندې شوي دی. له دې نه مخ کې چې موږ د دې دوه و پدیدو توپیر ته ولاړ شو اول به د دې دوه وو لفظونو په مانا او مفهوم ځان پوه کړو.

ـ۱ علم 

د علم لومړنۍ او تر ډېره زیاته کاریدونکې مانا پوهېدل دي. نو کله چې موږ دې یوې ټاکلې موضوع په هکله معلومات او پوهه ولرو؛ دا په دې مانا چې د دې موضوع په هکله موږ علم لرو. او یا ویلی شو چې د دې موضوع په هکله عالم یو. 

په عمومي ډول دې علم لپاره دوي مانا وي کارېدنکې دي. په لومړۍ مانا کې دې علم حدود پراخه دي او مختلف مدارونه په کې څرخیږی. چې په انګریزی کې بیا دي knowledge لفظ ورته کاريږي. په دې مانا کې علم دې جهل ضد په مانا کارول کيږي. تاریخ، فلسفه، نجوم، منطق، ریاضیات، ټولنپوهنه، دین پیژندنه او داسې نورعلوم په دې مانا پورې تړلي دي. په لومړۍ مانا کې؛ دې علم دې مانا منشا دې انسان دې پیدایښت سره په موازي ډول اړیکه لري.

په دوهمه مانا بیا علم یوازې هغو پدیدو ته تړلی دی، چې په تجروبې ډول دې ازمایښت وړتیا ولري. یعني یوازې هغه مسایل علمی دې او په علم پورې تړاو لري چې انسان یې دې ازمایښت اوحسول وړتیا ولري او پرته له دي نه نور مسایل دې علم له دایرې څه بهر ایستل شوی دي. چې په انګریزی ګې بیا دې ته دې Science لفظ کارول کېږي. دې علم دا مانا بیا له رنسانس څخه ورسته زمانې څخه منشا اخلي.

-۲ فلسفه 

فلسفه خپله دې علم یوه برخه ده او تر ډېره وخته دې علم سره په مترادف ډول کارېده. خو په فلسفه کې بیا حدود پراخه شوي دي، او یوازي تجروبي علومو ته مختص شوې نه ده. ځينې بیا دا هم وایې چې تجروبي علوم دې وخت په درشل کې په تدریجې ډول له فلسفې څخه بېل شوي دي. او دا فلسفه وه چې دې نورو علوم دې پرختیا لامل شوه. او ډېر فیلسوفان یې وزیږول.

دې فلسفې لفظ دې یوناني لفظ PHILIEN چې دې یوه شي دې خوښولو مانا ورکوي. او دې SOPHIA له لفظ څخه چې دې پوهې او عقل په مانا دی په ګډه مشتق شوی دی. او فلسفه له دي نه بحث کړي چې یو چیز  ولې، څه وخت او په څه ډول منځ ته راغل دی. یعنې دې شیانو دې ‌ذات ارزونه کړي، ترڅو دې انسان لپاره یوه ښه هدف او دې پوهې لارې پرانیستي شي.

او دې فلسفه په ویښ کې بیا په نظري او عملي برخو ویښل شوې ده. نظري د الهیات او ریاضیاتو څخه بحث کړي. دې ریاضیات او الهیاتو پرته نور موضوعات او علوم بیا په عملي فلسفې کې څرخیږي.

په یو بل وېش کې دې ارسطو له نظره فلسفه بیا په عملي حکمت اونظري حکمت وېشل شوې ده. چې نظري حکمت بیا پر دریو نورو برخو ويشل شوی دی. طبیعي حکمت، ریاضيات، او مابعدالطبیعي حکمت یا میتافیزیک. او په همدې ډول عملي حکمت هم په دریو برخو وېشل شوی دی؛ اخلاق، تدبیر منزل او سیاست.

دې علم او فلسفې توپیر

• هغه مسایل چې له فلسفي بحثونه څخه منشا اخلي فرضي دي او هغه مسایل چې بیا له علمي بحثونو څخه منشا اخلي یقني یا تجروبي دي. خو دا په یاد ولرئ هغه شیان چې تجروبي نه دي په دې مانا نه ده چې علمي نه دي. کېدای شي انسان تراوسه هغه وړتیا و نه لري او یا هغې کچې ته نه وي رسېدلی ترڅو هغه ثابت کړي او تجروبي بحث ته یې ورداخل کړي.

• علمي مسایل په پوره مانا دې انسان عقل ته ځواب ورکولي شې او دې شک پردې له منځه وړي خو فلسفي مسایل بیا په پوره مانا دې انسان ذهن او عقل نشي قانع کولي او دې انسان په ذهن کې دې بیلابیلو سوالونو دې پنځونې لامل ګرځي. چې انسان دې ته اړ کوي ترڅو دې هغو دې مانا په لټه کې شي.

• دې علم ډایره تړلې او محدوده ده او له هغو څخه بهر دې تلو امکان سخت دي. خو دې فلسفې دایره پراخه ده او په اسانۍ کولی شو ورڅخه بهر شو. او په هرا خوا چې زموږ ذهن یې دې الوتلو مجال لري والوزي.
• علم دې څه چې باید وي په لټه کې نه دی، څه چې دي هغه لټوي. او دې څرنګه سوال ته ځواب لټوي. اما فلسفه بیا دې ولې سوال ټه ځواب پیدا کوي.