ژباړن او راټولونکی: احسان الله ژمن
په دی موضوع کي د وړو کولمو اناټومي، برخي، غدې او دندي په تفصیل سره څېړو:
وړې کولمې د هضمي سیستم هغه برخه ده، چي د معدې د pyloric sphincter او ileocecal valve تر منځ موقعیت لري. دا چي د نوموړو کولمو قطر د غټو کولمو په پرتله کم دی، ځکه نو وړې کولمې ورته ویل کېږي، چي اوږدوالی یې تقریبا شپږ (6) متره دی. د وړو کولمو مهمه دنده جذب(absorption) دی. د هضم سویو خوراکي توکو د جذب تر ټولو زیاته برخه د وړو کولمو د لاري تر سره کېږي.
نوټ: pyloric sphincter: (د داخلي ملسا عضلو هغه برخه چي د valve (یو طرفه لار) په توګه دنده ترسره کوي او د معدې څخه وړو کولمو ته د خوراکي توکو د جریان دنده لري). Ileocecal valve: [د وړو کولمو د وروستۍ برخي (ileum) او د غټو کولمو د لمړۍ برخي (cecum) تر منځ valve].
وړې کولمې لاندي برخي لري:
لومړی برخه (duodenum)
منځنۍ برخه (jejunum)
وروستۍ برخه (ileum)
د وړو کولمو زخي (Villi)؛
د وړو کولمو مخاطي غشا د وړو زخو (راوتلي جوړښتونو) په مرسته پوښل سوې ده، چي د Villi په نوم یادېږي. د villi جګوالی یو ملي متر (1 mm) او قطر یې د 1 mm څخه کم دی. Villi د یو لړ ستوني (columnar) حجراتو په مرسته پوښل سویدي، چي د Enterocytes په نوم یادېږي او ددې هري حجرې پر سطحه وېښته ډوله زخي شتون لري، چي د microvilli په نوم یادېږي. Villi او microvilli د قاتونو(folds) په جوړولو سره د وړو کولمو د مخاطي غشا د سطحي د زیاتېدو سبب کرځي. په هر Villus کي د Lacteal په نوم یو مرکزي چینل شتون لري، چي لمفاوي رګونو ته خلاصېږي.
د وړو کولمو غدې (Glands of small intestine)
Crypts of Lieberkühn
دا د وړو کولمو قنات لرونکي غدې دي، چي قناتونه یې د Villi تر منځ د وړو کولمو کانال (lumen) ته داخلېږي. نوموړي غدې د یو لړ ستوني (columnar) او اپتلیل حجرو په مرسته پوښل سوي دي. اپتلیل حجرې چټک تکثر کوي، پخوانۍ (مورنۍ) حجرې د نویو زېږېدلو حجرو په مرسته د Villi د سطحي پر طرف ځي، چي نوموړي حجرې د enterocytes په نوم یادېږي. دا حجرې انزایمونه افرازوي. پورته غدې درې ډوله حجرې لري:
- Argentaffin (Enterochromaffin cells): چي intrinsic factor افرازوي.
- Goblet cells: چي مخاط افرازوي.
- Paneth cells: چي د defensins په نوم سایتوکاینونه افرازوي.
Brunner Glands
نوموړي غدې د Duodenum په لمړی برخه کي شتون لري، چي د وړو کولمو کانال (lumen) ته په مستقیم ډول خلاصېږي، مخاط او انزایمونه افرازوي.
د وړو کولمو افرازات (Succus entericus)
د وړو کولمو افرازات د succus entericus په نوم یادېږي، چي په ورځ کي د 1800 mL په اندازه افرازېږي، القلي ځانګړتیا لري او pH یې 8.3 دی. succus entericus د دوو برخو (99.5% له اوبو او 0.5% له جامداتو) څخه جوړه سوې ده. جامده برخه یې له عضوي موادو (انزایمونو) او غیرعضوي موادو (منرالونو) څخه منځته راغلې ده.
د succus entericus دندي په لاندي ډول دي:
- هضمي دنده (digestion) :
د وړو کولمو enterocytes (چي د villi پر سطحه شتون لري) انزایمونه افرازوي، چي لږ هضم سوي خوراکي توکي په بشپړ ډول هضموي.
- محافظوي دنده (protection)
په succus entericus کي مخاط او defensin (چي د Paneth cells په مرسته افرازېږي) شتون لري، مخاط د تېزابو په وړاندي د کولمو د جدار ساتنه کوي، تر څو زخم (intestinal ulcer) منځته را نه سي او defensin د بلع سویو بکتریاوو په وژلو کي رول لري.
- د ویني جوړونکې دنده (Erythropoiesis)
په succus entericus کي intrinsic factor (چي د کولمو د argentaffin حجرو په مرسته افرازېږي) شتون لري، نوموړي فکتورونه د سروحجرو په جوړېدو او ویټامین B12 په جذب کي مهم رول لري.
د وړو کولمو دندي:
میخانیکي دنده: وړې کولمې مخلوط (ګډونکي) حرکات کوي، ددې حرکاتو په مرسته chyme (د معدې نسبي هضم سوي او تېزابي خوراکي مواد) د پانکراس د انزایمو او صفرا سره یو ځای کېږي.
افرازي دنده: وړې کولمې enterokinase، succus entericus او د هضمي سیستم هورمونونه (secretin, cholecystokinin… ( افرازوي. نوموړي هورمونونه د هضمي سیستم حرکات او د وړو کولمو او پانکراس افرازي دندې تنظیموي.
جذبونکې دنده: د وړو کولمو پر مخاطي غشا سربېره د villi او microvilli شتون په کولمو کي د جذب د ساحې د زیاتېدو سبب ګرځي. د خوراکي توکو، پروتین، کاربوهایدریت، شحم، ویټامین، منرالونو او اوبو زیاته برخه د وړو کولمو د villi پر سطحه د lacteal چینلونو په مرسته ویني یا لمف ته په مستقیم ډول جذبېږي. ډېری ویټامینونه د وړو کولمو د duodenum په مرسته او ویټامین B12 د ileum په مرسته جذبېږي.
وړې کولمې هضمي، محافظوي او د ویني جوړونکې دنده هم لري، چي د succus entericus په دندو کي بحث پرې سوی دی.
سوء جذب (Malabsorption)
د مغذي موادو د جذب نشتون عبارت له سوء جذب څخه دی، چي د یو لړ ځانګړو ناروغیو سبب ګرځي لکه:
Malabsorption Syndrome: په وړو کولمو کي د هضم او جذب نشتون. په نوموړي سندروم کي لاندي ناروغۍ رامنځته کېږي: Chron’s disease, Tropical sprue, Steatorrhea او Celiac disease
د وړو کولمو التهاب Chron’s disease (Enteritis)
پدې ناروغۍ کي زیات وخت ileum التهابي کېږي، نوموړی التهاب د سوء جذب او نس ناستي سبب ګرځي. دا ناروغي د معافیتي سیستم د زیانمن کېدو له کبله رامنځته کېږي. نوموړی سیستم د وېروس یا بکتریا په وړاندي عکس العمل ښیي، په پایله کي د وړو کولمو التهاب په وجود راځي.
Steatorrhea: د پانکراس د lipase انزایم د کمښت له کبله د شحمیاتو سوء جذب.
Celiac disease: دا ناروغي د معافیتي سیستم له کبله د وړو کولمو د مخاطي غشا د زیانمېدو او atrophy of villi (اټروفي، د یوې حجرې، نسج یا غړي د اندازې کمښت) څخه عبارت ده، چي په پایله کي جذب او هضم له منځه ځي. نوموړې ناروغي د Gluten زهري پروټین (منبع غنم، اوربشي… غله جات) له کبله رامنځته کېږي.
Tropical Sprue: هغه سوء جذب دی، چي د تودو سیمو په اشخاصو کي رامنځته کېږي.
مننه ستاسو د مالوماتو څخه.