نصیب الله اڅکز

محمد نعیم ازاد د پښتو ادب يو پېژندل سوې څېره ده چا چې په ډېرو ادبي موضوعاتو یې لیکنې کړې دي. نوموړي ۲۱ کتابونه لیکلي دي چې په ھغه کې ۳ د پښتو شعري ٹولګي، ۶ څېړنیز کتابونه، ۲ ناولونه، ۹ ژباړې او یوه سفرنامه ده.

اوسنی کتاب د خان عبدالصمد خان اڅکزي د ژوند او خدمتونو په اړه څېړنیز کتاب دی چې لیکوال په کښي د خان عبدالصمد خان اڅکزي سیاسي مبارزه باندي د قلم نم توی کړې دی او د بهرنیو یرغلګرو پر وړاندې د پښتنو تاریخي مبارزه یې هم راسپړلې ده. تر څېړنې لاندې دغه کتاب ۵۰۴ مخونه لري او په دیارلس فصلونو وېشل شوی دی. د کتاب سرلیک راز محمد ډیزاین کړی، او په ۲۰۲۱ کال کې د پشین د آزاد څېړنیز مرکز له خوا خپور شوی دی.

د کتاب لومړی څپرکی د خان عبدالصمد خان اڅکزي د کورنۍ شالید په اړه دی   ازاد ليکي چي خان عبدالصمد خان اڅکزی په 1907 کې د عنایت الله کاریز ګلستان په کلي کې زیږیدلی دی. ليکوال د خان شهيد د پلار، مور، مېرمنو، زامنو او لوڼو په اړه په زړه پورې معلومات وړاندې کړي دي.

نعیم ازاد د عبدالصمد خان اڅکزي د خاندان تاریخي شالید په ګوته کوي او وايي چې د هغه یو نیکه برخوردار خان د احمدشاه ابدالي د فوځ قوماندان و چې د پاني پت په جګړه کې یې برخه اخیستې وه او د مرهټو پر وړاندې یې د ۳۰۰۰ پوځیانو قومانده کوله. لیکوال په دې اند دی چې د خان شهید د کورنۍ غړي د بلخ او کشمیر واکداران پاته شوي وو. او بوستان خان چې د برخوردار خان زوی و،  ورته د ترکستان فاتح لقب ورکول شوی دی. ښاغلی نعيم ازاد ليکي چي عبدالله خان څوک چې د عبدالصمد خان اڅکزي د قبیلې جلیزي سره تړون درلود په ۱۸۴۱ کال کې د افغان انګلیس په لومړۍ جګړه کې د انګرېزانو پر ضد جګړه وکړه.

په دوهم څپرکي کې لیکوال د خان عبدالصمد خان اڅکزي د ماشومتوب په اړه خبرې کوي. ليکوال په ۶۲ مخ کې وايي چې د خان شهيد مور او پلار مذهبي وو او د یتیمانو ساتونکی وو. نعیم ازاد وايي، عبدالصمد خان اڅکزي په ماشومتوب کې د شیخ سعدي د ګلستان او بوستان کتابونه، فقه، تفسیر او د حدیث کتابونه لوستي و.

ليکوال په دریم څپرکي کي د خان شهید عبدالصمد خان اڅکزي په تعلیم باندې رڼا اچوي. نعیم ازاد واي چې خان شهید د مډل په امتحان کي سکالرشپ تر لاسه کړ  او په ولایت کې لومړی مقام خپل کړ. ھغوی د عبدالصمد خان اڅکزي په حواله لیکي چې هغه پریکړه کړې وه چې دوی به سرکاري نوکري نه کوي. له همدې امله د انګلیس امپریالیزم د امتیازاتو او امتیازاتو وړاندیزونه لکه د اڅکزي د قوم د مشر د ټاکلو وړاندیز او د EEC د دندې د برابرولو وړاندیزونه وخت په وخت رد کړل. په همدې څپرکي کې نعیم ازاد خبرو ته دوام ور کوي چې خان عبدالصمد خان اڅکزي په ماشومتوب کې د کامرېډ او همدرد ورځپاڼه لوستله چې د هغه د سیاسي مبارزې او د برتانوي راج له اشغال څخه د ازادۍ لپاره د مینې ثبوت ورکوي.

د یاد کتاب څلورم څپرکی د خان شهید د ځوانۍ فعالیتونه او د مقاومت په اړه بشپړه معلومات لري. نعیم ازاد د خان شهید په حواله وايي چې هغه د غیر انساني رواجونو خلاف و او په سیمه کې یې د نشيي توکو پر ضد کوټلي ګامونه پورته کولو سره د یوې هوسا ټولنې لپاره کار کاوه. ليکوال په ١١٣ مخ کې پر خان عبدالصمد خان اڅکزي د انګريزانو د ظلمونو په اړه هم خبرې کوي کوم وخت چې دوی په زندان کې وو.

پنځم او شپږم څپرکي د دې کتاب مهم څپرکي دي چې د خان شهيد عبدالصمد خان اڅکزي پر سياسي مبارزې رڼا اچوي. نعیم آزاد د خان عبدالصمد خان اڅکزي د مبارزې تاریخ لیکي او زیاتوي چې خان شهید په ځوانۍ کې د برتانوي راج خلاف خپل سیاسي فعالیت پیل کړل. دا هغه وخت و چې د یو ملت په توګه د برتانوي سامراج او پښتنو اړیکې ښې نه وې ځکه افغانستان په ۱۹۱۹ کال کې له دوی سه خپلواکي ترلاسه کړې وه. نعيم ازاد وايي چې پښتون د يو ملت په توګه د مقاومت نمونه ده او هيڅکله يې په خپله خاوره اشغال او يرغل نه دی منلی، که سکندر اعظم وي او که برتانوي استعماري قوت، ټوله د پښتنو د سخت مقاومت سره مخامخ شول.

نوموړی زیاتوي، چې افغانستان د ستراتیژیک اهمیت له امله په یوه بفر زون بدل شوی او د جګړو او نړیوالو لوبو ډګر ګرځېدلی دی. دا د لویې لوبې يعني ګرېٹ ګيم مرکز و،  بېل بېل جنګونو لکه 1841، 1879 او 1919 هم په دا سيمه وسوې . نعیم خپلواک د ګندمک تړون، د ډیورنډ کرښې تړون، د ايسٹ انډيا کمپنۍ، سړې جګړې يعني د کولډ وار او د برتانوي کالونيزم په اړه هم خبرې کوي. نعیم آزاد د علامه اقبال  د شعر حواله ورکوي چې افغانستان د اسیا زړه دی. که په افغانستان کې سوله وي، په اسیا کې به سوله وي او که په افغانستان کې سوله نه وي، په اسیا کې به هم سوله نه وي.

انجمن اصلاح افغانه د خان شهيد عبدالصمد خان اڅکزي معاصر عبدالغفار خان عرف باچا خان جوړ کړ. خان شهيد ورته د ستايلو وړ نظر لري. ليکوال وايي خان شهيد و باچا خان ته ډېر احترام درلود. نعیم ازاد د خان شهيد د محمد علي جناح او ګاندي سره ملاقات زکر ھم کوي. دا څپرکی د انګریزانو پر ضد د وخت د ادبیاتو په اړه هم خبرې کوي. د بېلګې په توګه پښتون افغان مجله په ۱۹۱۰ کې، همدرد افغان په ۱۹۲۷ کې، خیبر په ۱۹۳۱ کې، ازاد پښتون په ۱۹۳۵ کې، زلمی پښتون په ۱۹۳۵ کې، استقلال په ۱۹۳۸ کې او نور ورځپاڼې او مجلې پیل شوې.

لیکوال د بلوچستان د حقونو لپاره د خان شهيد د بلوڅ مشرتابه يوسف عزيز مګسي او آغا عبدالکريم سره د ګډي مبارزې په  اړه خبرې کوي . په دې لړ کې خان شهيد د بلوڅانو له مشرتابه سره اوږه په اوږه وو او د جيکب آباد په کنفرانس کې يې ھم ګډون وکړ. د کوم چي‌ لوی تاريخي حېثيت دی.

په اووم څپرکي کې د عبدالصمد خان اڅکزي ژوند او د هند له وېش وروسته د هغه مبارزه شامله ده. نعیم ازاد د خان شهید د پښتونستان غوښتني ، د خان شهيد د زندان ژوند، د ھغه نظربندي او د هغه د ګوند ورور پښتون د جوړولو باندې رڼا اچوي. خان عبدالصمد خان اڅکزی د ون یونټ پر ضد مبارزه، په NAP کې د هغه مبارزه او په 1955 کې په خان شهيد باندې د غدار  په تور نیولو‌باندې‌ ھم بحث کوي. نعیم آزاد د خان شهید د کتاب د حوالې سره وايي چې دوی د پاکستان یو داسې فیډریشن غواړي چې ټولې ايالتو ته مساوي حقوق ورکول شي. بل څپرکي کي د عدم تشدد  په اړه معلومات دي ليکوال،  خان شهيد  د ګاندھي، باچا خان او ابوالکلام آزاد سره پرتله کوي، نعيم آزاد د محمد علي جناح له نظره سترګې پټوي چې هغه هم د عدم تشدد پېروکار و او د اساسي قانون په مبارزه يې باور درلود.

په يو بل څپرکی د خان شهيد د ادبي خدمتونو په اړه معلومات ورکوي. خان عبدالصمد خان اڅکزی په بلوچستان کې د ژورنالیزم پلار بلل کیږي چې په بلوچستان کې یې د مطبوعاتو د قانون لپاره ډیر کار کړی او په ايالت کې د ژورنالیستانو مخکښ و چا چې په ۱۹۳۸ کال کې استقلال ورځپاڼه ھم پیل کړه، ھغوی عربي، اردو، انګلیسي او براھوي ژبو یې لوست او لیک کولای شو. هغه د شیخ سعدي د ګلستان او بوستان کتابونه، د ابوالکلام ازاد ترجمه القرآن ، د امام غزالي کتاب کېميا سادات، سیرت النبی او د چارلټ ډیسن د ازادۍ راتلونکی‌ کتابونو ژباړي ھم کړي وې. هغه د پښتو قاموس او پښتو ګرامر هم ليکلي و.

د دې کتاب په ځينو نورو برخو کې د خان شهيد د ادبي خدمتونو ارزښت، د ھغه د ليکنو او د  نوي ګرامر قواعدو اهميت، د خان شهيد په اړه د ليکوالانو نظر او د نيول کېدو وروسته په کورٹ کي‌ د قاضي په وړاندي د خان شهيد بيان شامل دي.

بې له شکه د نعيم ازاد دا څېړنیز کار په تېره بیا په پښتو ادبیاتو کې چې د څېړنو ډېر کمښت دی د ستايلو وړ ګام دی. په دې کتاب کې تر ډېره له پښتو ادبیاتو او اردو څخه سرچینه اخستل شوې او په انګلیسي ژبه کې چيري چي د خان عبدالصمد خان اڅکزي په اړه ډېرې علمي څېړنې شوې دي. په ډېر کم توګه حوالې شاملې دي. د دې سره سره محمد نعیم ازاد په ډېرو ټکو په ناڅاپي او ناڅرګند ډول خبرې کوي. د بېلګې په توګه، هغه د ۱۹۳۰ کال د اقتصادي فشار خبره کوي، خو دا یې نه دي ویلي، چې په افغانستان او هند کې له برتانوي راج سره سره د خان شهید د ژوند او خدمتونو په اړه څه ډول تړاو لري.

د دې پرته، که څه هم ازاد د افغانستان پر ستراتیژیک اهمیت رڼا اچوي، خو هغه یې په هر اړخیز او همغږي ډول په ژوره توګه نه تشریح کوي. هغه نور هم په دې وضاحت کې پاتې راغلی چې پښتون د یو ملت په توګه څنګه د خپل ستراتیژیک موقعیت، جغرافیې او طبیعي زیرمو قرباني شوی دی. محمد نعیم ازاد دې کتاب ته  ته د خان شهید خپل ژوند ليک  په ھينداره کې نوم ورکړی دی. په دې اړه ھم ازاد د  سیاق و سباق څخه بهر ډېرې خبرې کړې دي. او داسي ښکاري چې‌د‌ښاغلي ازاد مقصد يوازي د پاڼو ډکول او رنګين کول دي.

د دې کتاب نوم باید داسې نه وای، بلکې نوم يې‌ باېد برتانوي راج،  پښتون تاریخي غورځنګ او خان ​​شهید واي. ولي چي دا څېړنه د خان شهيد پوري محدوده نه ده.  يو بل مھم ټکی دا دې چې نعیم ازاد د خان عبدالصمد خان اڅکزي د کورنۍ شالید په اړه ډیرې خبرې کړي دي خو د هغه د سیاسي ،او‌ فکري وارثانو په اړه خاموش پاته دی چې د خان عبدالصمد خان اڅکزي دا میراث څنګه او په کوم لوري روان دی. دا کتاب د پښتونخوا ملي عوامي ګوند د آئين او منشور يوه نا مکمله برخه ښکاري