دا ښځمونی ذات هم بلا کوي. هغه طنزیه ویناوې، منظوم متلونه او غاړې چې تر اوسه پورې لا زموږ د خلکو په مېنځ کې هم د پېښو حوادثو او واقعاتو تصویر او انځور وړاندې کوي او هم د خلکو پر وچو او چاودلو شونډو د خندا لیونۍ څپې نڅوي اکثره یې د ښځو لخوا تخلیق شوي او پنځول شوي دي.

لنډۍ، کاکړۍ، غاړې په ودونو او ښادیو کې یو ډول له کږنو او غندنو څخه ډک منظوم سروکي، د سندرو، بوللو، غړانګو او ناورو ټوله شاعري همدغه ښځموني ذات ته منسوب کلامونه او ویناوې دي، چې منظمومه بڼه لري، خو چا یې د لیکلې ذخیرې هڅه نه ده کړې.

له بده مرغه په ښځو کې د بې سوادۍ د کچې د ګراف لوړوالي دغه منظوم کلامونه د تاریخ په حافظه کې نه دي پرې اېښي او د زمانې له یاده هم وتي دي، چې تر موږ پورې په لیکلې بڼه نه دي را رسېدلي او زیاته برخه یې د زمان پر بهیدونکي واټ باندې تری تم شوې ده.

په فولکور ادب کې ډېره ونډه د ښځو ده او په دغه ونډه کې داسې ملغلرې هم شته، چې د تاریخي خوځښتونو لپاره یې د خلکو او ولسونو د پراخو پرګنو نمایندګي کړې ده او د مبدا او سرچینې حیثیت یې درلودلی دی، د میوند د ملالې یوه لنډۍ د تاریخ د یوې نوې پاڼې د اوښتو سبب شوه، ممکن د تاریخ په روان بهیر کې به داسې بې شمېره مثالونه موجود وي، خو تر موږ پورې به نه وي را رسېدلي.

په ودونو، کوژدو او نورو غونډو کې طنزیه غاړې او سروکي لا اوس هم شته. د جګړې په زمانه کې دغو شفاهي منظومو غاړو، سندرو او سروکو بې درېغه تاوان وکړ، د سندرو ځای ژړاګانو، انګولاوو، سلګیو، آهونو او له غمو ډکو وږمونو ونیو.

اوښکې لمانځي دي که بې لمانځه

زما په څېرې ګریوان ځي لمونځ پې کومه

یوه کاکړۍ غاړه ده چې؛

ولې نه راځي جانان                    سور ساندې ګل شوې د بیابان

دا خو د غم تابلوګانې دي، ورک یې کړه غم دې ورک شي، رنګ دې یې ورک شي. خبره مې د ټوکو کوله، د ژوند پر شونډو د نڅېدونکې خندا خبره او د ژوندانه د ترخو غمونو پرضد د انساني طبیعت د مُسرت طلبه جنون او لیونتوب خبره، وایي، چې خندا د ژوند مالګه او طنز د ژوندانه د خوښیو لپاره یو برملا اعلان دی.

همدا شپې وې، سنبله پیل شوې وه د شاه جوی او ګیلان بزګرو درمندونه ټول کړي وو، د ودونو شپې را رسېدلې وې. زه نوی له پېښوره وطن ته راغلی وم، ګیلان او ناوې ته د ملګرو په پوښتنو او ګروېږنو پسې ولاړم، که څه هم جګړه روانه وه، خو زموږ په سیمو کې حالات ښه وو او مجاهدین نوي بریالي شوي وو، پر کابل جګړه وه اطراف نسبتاً ارام وو.

انډیوال مې حبیب اخندزاده نومېده، چې په مجلس یې څوک نه مړېده، بل انډیوال مې د شلګر ډګرمن ځونډی وو. له راتلو مې خبر شوی وو، دواړه د جنډې بازار ته راپسې راغلل، د دواړو سندرې زده وې، یوه یې رباب درلود او حبیب اخندزاده دریا وهله، خورا ښه یې وهله.

په سبا یې د ګیلان شینکۍ ته ولاړو، هلته د یوه دوست د زوی واده وو، دې واده ته موږ ټول خوشحاله وو، زموږ ډله د ورا باڼو ډله وه، کله چې ورا د ناوې کورته ور ورسېده، نو ښځمنو له دریاو سره ښکنځلې شروع کړې.

لومړی وار یې پرما وکړ، زه ذکام وم په رښتیا تر پوزې مې اوبه روانې وې، چې د ښځو لخوا د دریا له ډب او ډنګ سره وښکنځل شوم.

قانع صاحب جنډه درڅخه هېره شوه

ټنګه دې تر بریتو لاندې راتېره شوه

موږ ګړنګو ته ټنګه هم وایو، چې دغه لغات د شاه جوی، مُقر، ګیلان او ناوې په ټولو غلجو قبایلو کې مروج دی.

چې زه ترې خلاص شوم، نو نوبت حبیب اخندزاده ته ورسېد. د حبیب اخندزاده لپاره ښکنځا په زړه پورې وه. د ښځو د ډلې لخوا په مترنم موج کې دا ښکنځا را ورسېده:

حبیبه پر سومبۍ دې توره لیکه ده

حبیبه ورا دې ټوله مناپیکه ده

کله چې حبیب اخندزاده وښکنځل شو، نو د ډګرمن ځونډي وار شو، هغه هم په منظمونه ښکنځا سره ونمانځل شو.

تېر ماښام د همدغو منظومو ښکنځلو یوې شاعرې راته تلیفون کړی وو، دغه شاعره بنګړیواله ده، چې اوس هم په پښین، کوټه، چمن، کندهار، کلات او لښکرګاه کې پر کلیو ګرزي او بنګړي خرڅوي. بنګړیواله یاسمین نومېږي، هر کال به ما د کوټې په میزان چوک کې خپلې ماشومې لوڼې له ځان سره بازار ته بوولې او یاسمین به په لاسونو کې بنګړي وراچول.

یاسمین د پنجاب جټه وه، خو د پښتنو په وطن کې زیږېدلې، همدلته بنګړیواله شوې وه او همدلته یې د ودونو په محافلو کې د طنز په سروکو د شاعرۍ طبعه اخیستې وه.

تېر کال مې تر لس کلن بیلتون وروسته د کندهار په شهیدانو چوک کې ولیده، چې لښګرګاه ته یې د بنګړو پنډوکي بار کړي وو، د بنګړو د خرڅلاو ترڅنګ یاسمین کاکړۍ غاړې، سروکي او نور منظوم کلامونه ښځو ته د پیسو په بدل کې عرضه کوي.

همدارنګه په ودونو کې ښځو ته سندرې وایي، د دریاوو د وهلو چلونه ور زده کوي او په اصطلاح یو هنري ګروپ ورسره وي چې هارمونیم، طبله او رباب هم په کې وي، نوازنده ګان یې زنانه دي.

تېر ماښام یې تلیفون راته وکړ، خورا خوشحاله وه، تر دوعا او سلام مخکې یې راته وویل، چې ستاسې انډیوالانو وګټله، زه حیران شوم، چې زموږ انډیوالانو چېرته ګټه کړې ده، خو یاسمین ژر راته وویل، د پښین هغه چوکۍ چې محمود خان خالی کړې وه عبدالقهار خان وګټله.

یاسمین پسې زیاته کړه، چې د پښتونخوا پارټۍ دغه څوکۍ زما د نعرې په زور وګټله، ځکه چې ملایانو یو شعار جوړ کړی وو، چې ـ

د قوم پرستانو ترجمان

قمرګله او ګل زمان

ما د پښتونخوا پارټۍ ته نعره جوړه کړه چې؛

غټه کونه لوی سامان

مولانا فضل الرحمن، مولانا فضل الرحمن

ماټوله شپه د ښځو د طنزیه حس په باره کې سوچ کولو.

له محور ورځپاڼې په منننې.