لیکوال: عبدالحنان آرمل، کابل پوهنتون، ژبو او ادبیاتو پوهنځی، پښتو څانګه ماسټري درېیم سمستر.

عرفان او تصوف

عرفان د پېژندنې له ريښې څخه اخېستل شوی دی او په اصطلاح کې د خدای (ج) د پېژندنې له پاره د انسان مانیزه (معنوي) هڅه ده. تصوف د وړينو جامو د اغوستونکو (صوفيانو) له نامه سر تړلی مسلک ګڼل شوی دا چې صوفيانو ته د هغوی د وړينو جامو يا اهل الصفه  (اصحاب صفه) پر صفه ناست کسان يا د غارونو (صوفونو) اوسېدونکو له امله دغه نوم ورکړل شوی دی. په اسلامي تاريخ کې صوفيان د عرفان، زهد او عبادت هغه لارويان وو چې پر ادبياتو يې د پام وړ اغېز درلودلی دی (لیوال، ۱۳۹۰، ۴۴ مخ).

 په زاهد پښتو پښتو سیند او فرهنګ فارسي عمید کې د عرفان او تصوف ماناوې په ترتیب سره داسې راغلې دي: عرفان د پېژندنې، د حق معرفت، د حق تعالی پېژندنه او د ښوونې او روزنې په مانا او تصوف د صوفي کېدنې، د نفس پاکولو طریقه، د درویشي طریقه او مسلک، د وړينو جامو اغوستل او هغې پوهې په مانا چې د زړه تزکیه پرې کېږي مانا شوی دی (زاهد مشواڼی، ۱۳۹۵).

عرفاني ادبيات هغه ليکل شوي را پاتې اثار دي چې د عرفان او تصوف مسايل يې بيان کړي وي. عرفاني ادبيات په دوو برخو وېشل شوي: يوه برخه آثار هغه دي چې د تصوف او صوفيانو بيان په کې شوی وي، دوهمه برخه اثار د نظم او نثر هغه ټولګه ده چې عرفاني افکار او تمايلات په کې په نثري ژبه بيان شوي وي.

د پښتو ادبياتو په تاريخ کې يوه لويه برخه عرفاني اوصوفيانه ادبيات دي چې په منځنۍ دورو کې د پام وړ ځای لري. صوفيانو چې له هستۍ، انسان، عاقبت او نفس څخه ځانګړي تعبيرونه درلودل د خپلو افکارو د دودولو او نورو ته د رسولو له پاره ادبياتو او شعر ته مراجعه کوله.

 صوفيانو ادعا کوله چې لوی خدای (ج) ته عبادت، يوازې د دوزخ له ويرې يا جنت ته د ور رسېدو له پاره نه کوي بلکې له خدای (ج) سره د مينې له پاره او په آخرت کې د خپل خالق د ديدار له پاره یې کوي. د دوی عادتونه، ويناوې، فکرونه او باورونه کله کله د عامو خلکو يا هم د وخت د علماوو له نظره بېل او په ځينو مواردو کې د زغم وړ نه وو. له همدې سببه دوی په خپل کلام کې ابهام، سېمبول او استعاري ويناوو ته پناه وړله. په عرفاني ادبياتو کې سېمبولونه ډېر، په زړه پورې او د پام وړ دي؛ دليل يې همدا  دی چې صوفيانو به د خپلو زړونو ټولې خبرې مخامخ او څرګندې نه شوې ويلای؛ دوی به مجازي نړۍ د حقيقي نړۍ د تمثيل له پاره جوړوله. کله کله به يې مجازي معشوقه يادوله خو مراد به ورڅخه حقيقي محبوب و (لیوال، ۱۳۹۰، ۴۴ مخ).

زموږ پوهه له درو اویجو سره اړیکه لري. الف: د حسي نړۍ اویجه. ب: له حسي نړۍ څخه د باندې اویجه. ج: له دې دواړو اویجو سره اړیک لرونکې اویجه. لومړی اویجه له شعور، دويمه له لاشعور او درېیمه له شعور او لاشعور دواړو سره اړیکه لري. هغه څه چې موږ یې د پينځو حواسو او ګډو حسي تجربو په مرسته درک او پېژنو؛ په اساني سره یې نوروته د ګډي او تړوني ژبې په مرسته بیانولای شو. په دې صورت ژبه د تړوني نښو یوه ټولګه ده چې هره نښه يې ټاکلی او يوازې يو مدلول لري. د بېلګې په توګه د «قلم» كلمه يوه نښه ده چې موږ يې د ګډ تړون له مخې هغې آلې ته کاروو چې ليکل په کوو. هغه موضوع چې په درک او پېژندلو کې يې د شعور پر ځای لاشعوري کړنه لاس لري موږ یې په ارادي يا ناارادي توګه يوازې د سېمبولونو او تمثیلونو په مرسته له نورو سره شریکولای شو. خوبونه، د صوفيانو شهودي تجربې، ديني او اساطيري موضوعات له همدې امله ټول پیلامیز (سېمبوليک) دي او ځکه یې ژبه مبهمه او له سېمبولونو ډکه وي. په دې ژبه کې نښې یوازې یوه ټاکلې مانا او مدلول نه لري بلکې ګڼ او حتى لايتناهي مدلولونه درلودلای شي. د شعر او هنر په پنځونه کې شعور او لاشعور دواړه ونډه اخلي او په همدې سبب د شعر او هنر ژبه له پخوا څخه ټاکلې او تړوني ژبه نه ده. د شعر او هنر په ژبه کې هر دال (نښه) ګڼ شمېر مدلولونه لري ځکه نو په اوسني شعر و ادب کې ژبه یوازې د مانا د لېږد وسیله نه ده. موږ چې پر کومو سېمبولونو بحث کوو زیاتره يې د دويمې او درېيمې اویجې له سېمبولونو څخه دي ځکه موږ سېمبول هرې نښې ته نه وايو. دنښې او سېمبول مهم توپیر دا دی چې: نښه هغه دال دی چې یوازې یو مدلول لري؛ د دې دال او مدلول ترمنځ اړيکه تړوني وي خو سېمبول ګڼ د لوستونکو په شمیر مدلولونه لري (درمل، ۱۳۹۵، ۱۵۲ – ۱۵۳ مخ).

سېمبول (Symbol)

سېمبول له يوناني کليمې سوم بولون (Sumbolon) څخه اخیستل شوی دی چې د دوو سره جلا شویو ټوټو بیرته نښلولو ته وايي. یونګ سېمبول د انسان له لاشعور سره تړلی ګڼي او وايي: یوه کلیمه یا نښه هغه مهال سېمبوليکه ده چې تر خپل ټاکلي او ښکاره مفهوم زیات څه راته ووايي دا کلمه يا نښه پراخ لاشعوري اړخ لري چې هيڅکله يي په دقیق ډول مشخصولای او توضیح کولای نشو (درمل، ۱۳۹۵، ۱۵۱ مخ).

سېمبول ته په پښتو ژبه کې (پیلام) وایي. عربي انډول يې (علامت) او پارسي انډول یې (نماد) دی. په ټولېز ډول سېمبول هغه څيز يا ښکارنده (پدیده) ده چې له ځان پرته د يوه بل څيز يا ښکارندې څرګندوی اوسي. په ژبه، ادب او شعر کې هغه ويی دی چې د آرې او ټاکلې مانا پر ځای يې يوه بله مانا راخپله کړې وي. (زیار، ۱۳۸۹، ۲۲۶ مخ).

ادبي دايرة المعارف سېمبول داسې را پېژني :  سېمبول د نښې يا علامت په مانا دی او په ادبي اصطلاح کې هغه سبک ته ويل کېږي چې هر څوک په هغه کې يو څه ويني (ادبي دايرة المعارف: ۵۵۸ مخ).

سېمبول په فلسفه، عرفان، ارواپوهنه، طبيعي علومو او هنر کې بېلا بېل نقشونه او په دې ټولو اویجو کې د کارونې ګڼ موردونه لري. په فلسفه کې به يې له کارونې تېر شو خو په عرفان کې به ورباندې لږ بحث وکړو. صوفیان او عارفان دا حسي نړۍ د ناحسي او لوړې نړۍ سیوری ګڼي؛ وایي دلته چې هر څه دي، د یوه کُل او مطلق حقیقت سېمبولیکې بڼې دي؛ د صوفیانو ارواوې د هماغه کُل او مطلق حقیقت په لټه کې دي او هغوی ته ور رسېدل تر ټولو خوږې عرفانې تجربې ګڼي خو څرنګه چې د هغه کُلي او مطلق حقیقت تجسم او انځور ممکن نه دی ځکه نو صوفي مجبور دی چې هغه تجربې او نړۍ راسره د حسي او جزوي انځورونو او تمثیلونو په مرسته شریک کاندي.

عرفاني سېمبولونه

عرفاني سېمبولونه په عرفاني ادبیاتو او شاعري کې هغه خاص سېمبولونه دي چې د روحاني او مانیزو تجربو ژورې ماناوې بیانوي. دا سېمبولونه اکثراً د توکو (مادیاتو) او حسي (ظاهرې) نړۍ له پولو څخه ور هاخوا د یو لوړ هدف څرګندونه کوي. دلته د رحمان بابا په شعرونو کې ځیني مهم عرفاني سېمبولونه، لنډ لنډ تشریح شوي دي.

د عاشق بې خپله ياره قرار نشي.

بې طبيبه قراري د بيمار نشي

(بېنوا، ۱۳۲۶، ۱۴۵ مخ).

د رحمان بابا په دې بیت کې څو عرفاني او تصوفي سېمبولونه شته چې مانیز مفهوم لري. (عاشق او یار) دلته “عاشق” هغه کس ته اشاره لري چې د خپل یار یاني (الله(ج)) په مینه کې لېونی دی. په تصوف کې عاشق یو روحاني مرید یا طالب دی چې د الهي وصال له پاره تلوسه او مینه لري او “یار” د الله (ج) یا د حقیقي محبوب سېمبول دی. دا د عاشق  روحاني سفر انځوروي چې هغه یوازې د خدای (ج) په عشق کې آرام (قرار) مومي. (قرار)، قرار د عرفان په ژبه کې روحاني سکون او راحت ته اشاره کوي. عاشق یوازې هغه وخت روحاني قرار مومي چې د خپل محبوب (الله(ج)) سره وصل شي. دلته رحمان بابا وایي چې عاشق پرته له خدایه قرار نه مومي ځکه چې حقیقي خوشالي او روحاني سکون یوازې په خدای (ج) پورې تړاو لري.

(بې طبيبه بيمار)، طبیب په عرفاني ادبیاتو کې د الله (ج) یا یو روحاني لارښود (مرشد) سېمبول دی او بيمار هغه انسان ته اشاره کوي چې په روحاني لحاظ بې سکونه او ناآرامه وي. دلته “بې طبيبه بيمار” دا مانا لري چې انسان د روحاني روغتیا موندنې له پاره د الله (ج) رحمت ته اړ دی.  یاني بې له الهي رحمته، انسان خپل دروني درد او بې قراري نه شي حاصلولی.

په ټولېز ډول، دا بیت د عرفاني سفر او د الهي محبت پر اړتیا تاکید کوي. شاعر دلته په ښکاره توګه د خدای (ج)  او د انسان د روحاني اړیکې انځور وړاندې کوي، چېرې چې د عاشق (انسان) سکون یوازې د یار (الله (ج)) په مینه کې دی او بې له حقیقي محبوبه یې د بيماري (بې قراري) درملنه نه کېږي.

په هر زړه چې د يار مينه شي غالبه

بله مينه يې هيڅ نه وي مناسبه

نورې واړه مرتبې به ورته هيڅ شي

که خبر شي څوک له هسې مراتبه

(بېنوا، ۱۳۲۶، ۹۲ مخ).

په دې بیت کې رحمان بابا د عرفان او تصوف ژوره فلسفه په ډېرو ښکلو کلمو کې بیان کړې ده چې په کې څو مهم عرفاني سېمبولونه شامل دي. (یار او مینه)، دلته “یار” د الله تعالی سېمبول دی، او د “یار مینه” هغه خالص او حقیقي عشق دی چې عاشق (مرید) یې له خپل محبوب (الله(ج)) سره لري. په تصوف کې د یار مینه د عالي او پاکې مینې استازیتوب کوي چې د دنیا له ټولو غوښتنو او توکیزو (مادي) اړیکو څخه غوره ګڼل کېږي.

(بله مینه مناسبه نه ګڼل)، رحمان بابا وایي چې کله د یار مینه په زړه کې غالبه شي نو بله مینه (د دنیا شوقونه، مال، شهرت یا نورې اړیکې) ورته هېڅ مناسبه او ارزښتمنه نه ښکاري. دا په حقیقت کې د انسان هغه روحاني مقام دی چې کله یې د خدای (ج) مینه په زړه کې خپل ځای ونیسي نو نورې ټولې مینې ورته بې ارزښته کېږي. دلته رحمان بابا د دنیوي مینې او خدای (ج) په مینه کې فرق ښيي او ټینګار کوي چې یوازې الهي مینه د سړي د زړه له پاره اصلي او مناسبه ده.

 (مراتب او مرتبه)، په عرفاني ادب کې “مرتبه” د روحاني درجې یا مقام سېمبول دی. دلته شاعر وایي، هغه څوک چې له دې “مرتبې”  یاني د ( یار د مینې له مرتبې) نه خبر شي، نورې واړه مرتبې ورته هیڅ ارزښت نه لري. د دې مانا دا ده چې په الهي عشق کې دومره قوت او عظمت شته چې د دنیا نور ټول مقامات او عناوین د خدای (ج) د مینې په پرتله هیڅ دي. په دې توګه، روحاني لوړه درجه (مرتبه) یوازې د الهي وصال په موندلو سره ترلاسه کېږي.

په ټوله کې، رحمان بابا په دې بیت کې تاکید کوي چې د حقیقي مینې یوازېنی مصداق د الله (ج) مینه ده. که یو څوک دې مرتبه ته ورسېږي نو نورې ټولې دنیوي مرتبې ورته بې ارزښته شي. دا بیت د صوفيانه د سفر هغه حالت ښيي چې په کې مرید د دنیا هر څه هېر کړي او یوازې د الله (ج) په مینه کې غرق شي.

زه بلبل ستا د وصال یم بوستان څه دی

ستا د وصل په نسبت ګلستان څه دی

چه آشنا شي ستا له دره له ديواره

انتظار يې په روضه د رضوان څه دی

(بېنوا، ۱۳۲۶، ۱۲۶ مخ).

 په دې بیت کې رحمان بابا د عرفان او تصوف په ژبه کې د الهي عشق او د حقیقي وصال اهمیت په ښکلي او ژور انداز کې بیان کړی دی. دلته څو مهم عرفاني او تصوفي سېمبولونه شته چې هر یو یي مانیزه (معنوي) مانا لري. (بلبل او بوستان)، په عرفاني ادب کې “بلبل” د عاشق سېمبول دی. هغه څوک چې د محبوب په مینه کې لېونی او د هغه له پاره سوزي. دلته رحمان بابا ځان بلبل ګڼي او یوازېنی بوستان یا باغ چې دې بلبل ته ارزښت لري، د الله (ج) وصال دی. بوستان په تصوف کې د دنیوي خوشالیو او ښکلاوو سېمبول هم ګڼل کېږي او شاعر وایي چې هغه د الله (ج) له وصال پرته په دنیوي ښکلاوو او باغونو کې خوشالي نه ویني.

(وصل او ګلستان)، “وصل” د الهي وصال او د الله (ج) په محبت کې د روحاني حالت سېمبول دی چې یو صوفي یا عارف یې د روحاني بشپړتیا په پایله کې تجربه کوي. “ګلستان” بیا دنیوي ښکلا ته اشاره کوي خو دلته رحمان بابا وایي چې د الله (ج) د وصال په پرتله دا ګلستان بې‌مانا دی. دا مفهوم وړاندې کوي چې کله یو کس ته د خدای (ج) وصال نصیب شي نو د دنیا هیڅ ښکلا او شوق د هغه له پاره اهمیت نه لري.

 (در او دیوار)، در او دیوار دلته د الله(ج) دربار ته اشاره لري. په عرفاني مفهوم کې “در” د حقیقي وصال دروازه ګڼل کېږي او “دیوار” هغه خنډونه دي چې د انسان او خدای ترمنځ ولاړ دي. دلته شاعر وایي چې که یو څوک د الله (ج) د در او دیوار سره اشنا شي او د هغه دربار ته ځان ورسوي نو په دې حالت کې د جنت (روضه د رضوان) انتظار ورته هیڅ ارزښت نه لري.

(روضه د رضوان)، “روضه د رضوان” په اسلامي عقیده کې د جنت ځانګړې برخه؛ چې د جنتيانو له پاره ده. په عرفان کې دا هغه اخروي راحت او سکون ته اشاره کوي چې ډېری خلک یې هیله لري. رحمان بابا په دې بیت کې وایي چې د الله (ج) وصال هغه لوړه مرتبه ده چې د دې له درکه نور ټول اخروي امیدونه او غوښتنې لکه جنت رضوان بې اهمیته او کوچنی ښکاري.

په مجموع کې، رحمان بابا دلته د عرفان او تصوف هغه مقام تشریح کوي چې په کې د الله (ج) وصال تر ټولو لوړ او موخیز ګڼل کېږي. هغه وایي چې کله یو عاشق د الله (ج) سره اشنا شي او د وصال په حالت کې وي نو هغه، نه د دنیا ښایست ته اړتیا لري او نه د آخرت جنت ته.

پایله

عرفان د پېژندنې له ريښې څخه اخېستل شوی دی او په اصطلاح کې د خدای (ج) د پېژندنې له پاره د انسان مانیزه هڅه ده. تصوف د وړينو جامو د اغوستونکو له نامه سر تړلی مسلک ګڼل شوی.

سېمبول ته په پښتو ژبه کې (پیلام) وایې. عربي انډول يې (علامت) او پارسي انډول یې (نماد) دی. سېمبول هغه ښکارنده ده چې له حسي نړۍ څخه اخیستل کېږي خو د ناحسي نړۍ پر یوې ښکارندې ورهاخوا پر یو بل مفهوم دلالت وکړي؛ په دې شرط چې دا دلالت د تړون پر بنسټ نه وي او دا هم یوازېنی مدلول و نه ګڼل شي. د سېمبول دنده له جز څخه کُل ته تګ دی، له حسي نړۍ څخه ناحسي نړۍ ته تګ او نورې ګڼې دندې په غاړه اخلي.

عرفاني سېمبولونه هومره رنګين، بېلابېل او په زړه پورې دي چې د ټولو څېړل او سپړل يوه ځانګړې څېړنه غواړي ځکه زما په فکر عارفو او صوفي شاعرانو تر ټولو ډېره سېمبوليکه ژبه او وينا کارولې ده. عرفاني سېمبولونه په عرفاني ادبیاتو او شاعري کې هغه خاص سېمبولونه دي چې د روحاني او مانیزو تجربو ژورې ماناوې بیانوي. دا سېمبولونه اکثراً د توکو او حسي نړۍ له پولو څخه ور هاخوا د یو لوړ هدف څرګندونه کوي.

دلته رحمان بابا په شعرونو کې ځیني مهم عرفاني سېمبولونه کارولي دي. لکه عاشق او یار، طبیب او بیمار، یار او مینه، بلبل او بوستان، در او دیوار او نور. دبېلګې په توګه (بلبل او بوستان)، په عرفاني ادب کې “بلبل” د عاشق سېمبول دی. هغه څوک چې د محبوب په مینه کې لېونی او د هغه له پاره سوزي. دلته رحمان بابا ځان بلبل ګڼي او یوازېنی بوستان یا باغ چې دې بلبل ته ارزښت لري، د الله (ج) وصال دی. بوستان په تصوف کې د دنیوي خوشالیو او ښکلاوو سېمبول هم ګڼل کېږي او شاعر وایي چې هغه د الله (ج) له وصال پرته په دنیوي ښکلاوو او باغونو کې خوشالي نه ویني.

اخځلیکونه

• بېنوا، عبدالروف. ۱۳۲۶ ل.ل. د رحمان بابا دیوان. پښتوټولنه.
• درمل، احسان الله. ۱۳۹۵ ل. ل. شعرستان. کندهار: بینوا فرهنګي ټولنه.
• زاهد مشواڼی، عبدالقیوم. ۱۳۸۵ ل. ل. زاهد پښتو- پښتو سیند. پېښور: دانش خپروندیه ټولنه.
• زیار، مجاور احمد. ۱۳۸۹ ل. ل. پښتو بدلمېچ. کابل: دانش خپرندویه ټولنه.
• لیوال، عبدالغفور. ۱۳۹۰ ل. ل. شعري سېمبولونه. انټرنيټ: سمسورویبپاڼه (samsoor.com).